Ауыс-түйіс

Саяси қоғамның қаңтардағы қызуы әлі басыла қойған жоқ. Сайлау­, көппартиялы парламент, премьер­-министрдің «мүмкіндігі», үкіметтегі ауыс-түйістер, жолдау т.б. қоғамның өн бойына қан жүгіртті. Әрине, саясат аренасындағы ауа райын­ табиғаттың арқыраған ақпандағы ауа райымен салыстырудың еш реті жоқ. Аязды күндер адымды аштыр­май тұрса да, «саяси темпе­ра­тура» жоғарылап тұр. Қазір жер-жерде­ жолда­удың басым бағыттары түсін­діріліп жатыр. Жергілікті деңгейдегі әкімдер «күнделігін» дайындап, жұрт ал­дында есеп беруге кірісіп кетті.

Ақпан да ауыс-түйіспен басталды. Кешегі жұмада Жаңақорған және Сырдария аудандарының жаңа әкім­дері тағайындалды. Қаңтарда өткен сайлауда Жаңақорған ауданының әкімі Бекмырза Еламановтың елдің сенімін иеленіп, депутат атанғаны белгілі. Артынша оның облыстық мәслихаттың хатшылығына сайлан­ғаны да жұрт жадында. Осы кадрлық өзгеріске сай енді Жаңақорған ау­даны әкімінің креслосы Сұлтанбек Тәуіп­баевқа тиді. Бұған дейін Сырдария ауданының әкімі қызметін атқарғ­ан С.Тәуіпбайұлы аймақтың әлеу­меттік-экономикалық ахуалымен жете таныс, басшылық қызметтегі ұйымдастырушылық қабілеті мол, тәжірибелі маман екенін облыс әкімі де жоққа шығармайды. Оның соңғы жылдары экономикалық жағынан елеулі даму қарқынын қалыптас­тырып отырған Жаңақорған ауда­нындағы жетістіктерді одан әрі өрістетуге­ қабілеті жеткілікті екені айтылды. Соңғы үш жылдан аса өзі басқарған Сырдария ауданын нәтижелі жетіс­тіктерге жеткізген С.Тәуіп­баевтың мамандығы инженер-гид­ротехник, техника ғылымдарының докторы. 2003-2008 жылдары «Қызылорда­сушаруашылығы» мем­лекеттік коммуналдық кәсіпорнының дирек­торы болған.

Ал, Сырдария ауданына Ғизат Әбілтай әкім болды. 1976 жылы туылғ­ан Ғ.Майданұлы жастығына қара­мастан, еңбек жолында бірнеше маңыз­ды әрі жауапкершілігі зор қыз­метт­ер сатысынан өткен тәжірибелі маман. Ол екі бірдей жоғары оқу орнын­ бітірген білікті экономист, бұрынғыны айтпағанда, соңғы жылдар­ы бірқатар басқармаларда орынбасарлық, басшылық қызметтер атқар­ған. Облыс әкімі аппаратында үлкен қызметтік мектептен өткен Ғ.Әбілтай әкімдік креслоға облыстық кәсіпкерлік және өнеркәсіп басқармасының бастығы лауазымынан келді. Оны аудан басшылығына тағай­ындау кездейсоқтық емес. Жоғары­да айтылғандай, оның қай қызметте де өзін білімі мен біліктілігі тұрғысынан көрсете білгенін ескерген аймақ басшысы облыс экономика­сына жастық жігер, тың серпінмен еңбек ететін жас маманға үлкен сенім артып отыр.

Сонымен, облыстағы әкімдер командасы жасақталып болды, олардың дені - жастар. Енді олардың нағыз халық қызметшісі ретінде ауданның ахуалын жақсартуын, жан-жақты дамытуын, елдің тұтастығын сақтауын, ең бастысы, әкім­дік қызметіне адал болуын тілейік.

Айтпақшы, облыстық білім басқар­масы бастығының орны екі-үш айдай бос тұрған-ды. Қаңтардың соңғы күндері ол орынға Министрлер Кабинеті аппаратының үлкен мектебінен өткен жас маман келді. Жаңа басшы Абзал Мұхимов білім саласының проблемаларымен бұрыннан таныс десек, қателеспейміз. Ол Қызыл­орда қаласы әкімінің орынбасары қызметін атқарған кезде жетекшілік жасаған салалар қатарында білім саласы да бар еді. Сондай-ақ, бұған дейін Қызылорда қалалық ішкі саясат бөлімінің бастығы қызметін атқарған Ләйла Төрешова облыстық ішкі саясат басқармасы бастығының орынбасары болса, осы лауазымды ат­қарған Айдын Қайруллаев қалалық ішкі саясат бөлімінің тізгінін қолға алды.

Осындай тағайындаулар бүгінгі күні облыста мемлекеттік органдарға басшылық жасап отырған жастар легі қалып­тасып үлгіргенін аңғартады. Ендеше, қалғанын уақыт төрешінің құзы­рына қалдырып, жастардың да жалыны мен жігерін аңдап көрейік.

Н.КЕНЖЕТАЙ

Тіршілік тіні

«Мәскеуліктерді құртқан пәтер мәселесі» деген екен баяғыда белгілі орыс жазушысы Булгаков. «Бермесең, бермей-ақ қой баспанаңды...» дегені бар бірде Қасым ақынның күйінгеннен. Әлі қанша қазақ «айхай, өз үйім» (Жиренше) дейтін күнді аңсап жүр?!

Алматыдағыдай «жетім бұрышты» таппайсың бізден. Бірақ бұл Қызылордада баспанаға зәрулік жоқ дегенді білдірмейді. Оның орнына көшеде, газеттер мен телеарналарда, интернетте қаптаған жарнама. «Пәтер жалға беріледі» дегеннен көз сүрінеді. Баға удай. Мысалы, бір түнге 3 мың теңгеден кем түспейді. Кейбір пәтер қожайындары ақысын төлесең, қалауыңа қарай күні бойы немесе бірер сағатқа қонақ қылуға бар. Ұзақ уақытқа жалға бері­летін пәтер бағалары оның жайлылығына, коммуналдық шығынды кім төлейтініне, бөлме санына қарай белгіленеді. Ең кемі ай сайын 25-30 мың теңге шығындалуға тура келеді. Үш-төрт адам бірігіп те пәтер жалдауына болады. Қалтасы жұқа қазақ үшін бұл тиімді.

Жалдамалы пәтер нарығының көркін қыздырып тұрған ауылдан қалаға ағылып келіп жатқан ағайын мен жатақханаға сыймай қалған студенттер екені анық. Айлығы шайлығынан ауыспаса да, әйтеуір, далада қалмаудың қамы. Жылда неше үй салынса да, бұл мәселе­ неге шешілмейді? Өткен жылдың өзінде облыс орталығында екі жүз пәтер пайдалануға берілген. Яғни осынша отбасы жаңа қонысқа көшті.

- Кезекте әлі 8 жарым мыңдай адам бар. Өтініш күнде түседі. Тек былтыр мыңға тарта адам арыз тапсырған. Біздің сол арыздарды қанағаттандыру жылдамдығымыз бен халықтың кезекке тұру жылдамдығының айырмашылығы жер мен көктей. Кезекті тезірек жылжыту үшін құрылыстың қар­қынын жоғарылатуымыз керек немесе басқа шешім қабылда­маса болмайды. Салынып жатқан – негізінен 30, 40, 50 пәтер­лік стандартты үйлер. Көптеп әрі қазіргіден де биік қып салуға болар еді. Өкінішке қарай Қызылорд­аның географиялық орналас­у  жағдайы  бұдан  ар­ғыны көтермейді, - дейді қала әкімінің орынбасары Ардагер Ақжігі­тов.

Менің бір танысым мынадай жылдамдықпен мемлекеттен қашан үй алатынын есептеп көріпті. «Жасым 82-ге келгенде бұйыратын сияқты» деп отыр. Бала күнінен мүгедек ол қартайған әке-шешесінің мойнына масыл болғысы келмейді. Тағы бір таныс апайым «кезегім күйіп кетіпті» деп, шыр-пыры шығып жүр. Жалпы, халықты үй-жаймен қамту мәселесінде басы ашылмаған сұрақ көп. Мысалы, кезекте тұрғандардың бәрі баспанаға мұқтаж ба?

- Жоқ, бәрін бірдей мұқтаж деп айтуға келмейді. Біз қазір Титовтан 15 шақты пәтердің орынсыз берілгені жө­нінде сотқа материалдар жолдап жатырмыз. Полиция қызметкерлері тексеру жүр­гізіп көрді. Ондай факт Сырдария мөлтек ауданында да бар. Мұқ­тажбын деп алады.  Басын­да үйі болғанымен, оны басқа біреудің атына тіркеп қоюы мүмкін. Заң бойынша арызды қабылдамауға біздің қақымыз жоқ. Ал үйді алғаннан кейінгі әңгіме бөлек. Кейбіреулер есігіне құлып салып қояды. Я болмаса, жын-ойнаққа айналдырады, туыс­қанына өткізіп қояды не ұзақ мерзімге жалға беруі мүмкін. Ілгеріде­, 2005-2006 жылдары кезек­ реттілігі сақталмаған десе­к те болады. Одан кейін де сола­й жалғасқанына көзім жетеді, - дейді А.Ақжігітов.

Прокурорлар да кезек ретті­лігінің сақталмауына байланыс­ты халықтың арыз-шағымы азайға­нын, тіркелген күнде де көбі дәлелін тауып жатпағанын айтады. Екі жыл бұрын әкімдік­тің жауапты қызметкерінің істі болып, жұмысынан босатыл­ғаны бар. Өткен жылдың аяғына таман қадағалаушы органның араласуымен ІІ топ мүгедегі ретін­де есепке алынған Әбді­рахман Берденовты әуреге сал­ған мәселе түйінін тапты.

- Ол кісі 1994 жылдан бері тізімде тұрады екен. Тұрғын үй комиссиясы былтыр оның кезегін қалпына келтіруден бас тарт­қан. Ал заң бойынша мемлекет есебінен баспана І және ІІ топ мүгедектеріне бірінші кезекте берілуі тиіс. Яғни комиссияның әрекеті заңға қайшы. Біздің наразылығы­мызбен Берденов Жібек жолы көшесіндегі жаңа үйлердің біріне жайғасты, - дейді қала прокурорының аға көмек­шісі Айбек Нұрлыбекұлы.

Елімізде 2010 жылдан бастап қолға алынған жалдамалы үй салу ісі жалғасуда. Оның артықшылығы – бағасының көңілге қонымды болуында. Ең төменгі есеппен бір шаршы метріне  – 38 теңге. Үш бөлмелі үлкен пәтерді алсақ, айына 2 656 теңге төлеу керек. Түк те емес. Қазір осындай жаңа үйді жалға алатын болсаңыз, кемі 25 мың теңге сұрайды. Айырмасын қараңыз. Соны да төлеп қарық қылмай отыр­ғандар бар көрінеді. Жергі­лікті әкімдік салық басқармасы ар­қылы қазір анықтап жатыр, алты айдан бері қарызын төлемегендерді түгел үйден шығарып тастамақ. Кезекті жылдар бойы күтуге тура келетіндіктен, жағдай біраз өзгеруі мүмкін. Заңда осы жағы қарастырылмаған. Мысалы, толық емес отбасында әйел немесе ер адам екінші рет үйленуі мүмкін. Онда отбасының асыраушысы пайда болады. І, ІІ топтағы кембағал жандардың денсаулығы түзеліп, кейінгі санатқа ығысуы ықтимал. Билік ондай жағдайда адамды бірден кезектен шығарып жіберу жөнінде шешімге тоқтапты. Осы негізбен былтыр желтоқсан айынд­а 25 адам «ұшып» кеткен. 8,5 мыңның тағы 2,5 мыңы қысқарып кетуі ғажап емес. Әкімнің орынбасары негізі тізімнің о баста­ дұрыс құрылмағанын айтады. 12 санатты дербес жүргізген, ал заңда 4-ақ санатқа бөлген. Олар – мемлекеттік және бюджеттік сала қызметкерлері, Ұлы Отан соғысының ардагерлері мен оған теңестірілгендер, әлеу­меттік қорғауды қажет ететін топ және апатты күйдегі үйлер. Енді әлгі шашыраңқы тізімдегілерді осы төртеуіне топтастырмақ. Әйтпесе, кезектің жылжуы тіптен қиындай түседі. Бүгінгі күні, мысалы, жарымжан бала тәр­биелеп отырған отбасылардан кезекте 309 адам бар екен. Бұл – кезекте тұрғандардың 3,6 пайызы ғана, яғни  3 пәтерден артық беріле қоймайды. Қазақтың әркімнің табалдырығында жүріп тіршілік кешуіне тағы бір себеп ретінде жер берудегі іркі­лісті атауға болады. Оның өзі әртүрлі категорияға бөлінеді. Бір санаттан екінші санатқа ауыстыру оңай шаруа емес көрінеді. Досан мен Махан­бетов ауылдарындағы бос алаңдарға газ, ауызсу, кәріз, жылу жүйелерін апару үшін үлкен дарияның, Шіркейлі каналының, жолдың астын тесіп өтуге тура келеді. Ол 2-3 млрд.-тан кем түспейді екен. Ал коммуникация тартуға 12 млрд. теңге­дей қаржы қажет. Билік оның қымбатшылығынан қорқып отырған жоқ. Тек болашағына алаңдайтын сыңайлы.

- Мемлекеттік басқару магист­рі ретінде өз пікірім, Тасбөгет жақта жасалып жат­қан жұмыстардың болашағы жоқ. Он жылдан кейін ол жерде халықты ұстап тұра алмайсың. Досан қаладан 12 шақы­рым қашықтықта орналасқан. Махамбетов ауылы да алыстау. Жезқазған трассасы тиімді сияқ­ты. Егер осы алаңдарды игере бастасақ, 5 800-дей адамның өтінішін қанағаттандырар едік. Бірақ бұрынғыдай он емес, сегіз сотықтан беріледі. Шыны керек, жер мәселесі Қызылорда қаласында өзінің мәресіне жет­ті десе болады. Қалада қазір жер жоқ. Халық ойлайды, жан-жақтың бәрі бос жатыр, неге соны бермейді деп. Бірақ оның бәрі бірдей үй салуға жарамайды, - дейді А.Ақжігітов.

Үй сияқты жердің де нарықтағы бағасы ұшынып тұр. Жо­ғары «сорттысының» құны шамаме­н 40 мың долларды құраса, мемлекет белгілеген кадастр­лық құны 1 млн. 845 мың теңгеден аспайды. «Жер жоқ» деген соң қырық мың қызыл болса да, қалтамдағы соңғы тиыныма дейін қағып, қаланың шетінен бір бос орынға­ қазық байлап кеттім. Орталыққа қарай ойыссаң, әкесінің құнын сұрайды. Жылжымайтын мүлік болған соң жем-шөп керек етпейді. Бірақ жақында заң өзгерді, екі жылға дейін қажетіңе жаратпасаң, ол жерді қайтып алып қояды. Осы бастан іргетасын құя беру керек. Екі жыл деген демде. «Айхай, өз үйім» дегенді айтсаңшы...

Н.САНИЯЗОВА

Әдетте, Сыр өңірінің халқы қыс басталысымен жандарын шүберекке түйіп отыратын. Оның себебі сол, дария суының тасу қаупінен көңілдеріне қорқыныш ұялайтын. Биыл бұл жағдайға бас ауыртатын тағы бір мәселе қабаттаса қосылды. Жаз бойы жарыса, күзде көлгірсіп сөз сөйлеген басшылық қыс маусымы келгенде жұртшылықтың жылудан қағылатынын ескермепті. Ескермегені сол, тиісті қадағалау дер кезінде жасалмаған. Қылышын сүйреткен қыс әбден қаһарына мін­ген шақта Қызылорда қаласының тұр­ғындары күрделі жағдайға жолықты.

Бұл кезде әкімдерге дейін әбігерге түсіп, жағдайды бақылауда ұстауға тырысты. Ал онсыз­ да дірдек қағып отырған тұрғындар үшін екі есе қиын тиді. Әсіресе, газға сеніп, пештерін бұзып тастаған жер үйдегілер қиналды. Себеп Ақшабұлақ мұнай кенішіндегі электр желілерінің үзілу салдарынан ке­ніштегі екі газ өңдеу зауы­ты­ның жұмысы тоқтап қал­ған. 4 ақпан күні таңғы сағат 8-ден бастап жеке сектордағы 17 мың тұтынушының 70 па­йы­зы газ желі­сін­ен ажыратылған.  Қаладағы қос жылу орталығы мазутқа көшіріліп, әйтеуір, халықты тоңдырмаудың қамы жасалды. «Тұтынушылар­ға еш ескертусіз, жылу жүйелері газдан ажыратылып, жұмысын тоқтатты», - дейді ашынған тұрғындар.

Қалалық әкімдіктен алынған мәліметтерге сүйенсек, қала әкімдігі тарапынан уақытында тиісті ескертулер жасалынған. Алайда, «КазГерМұнай» БК ЖШС-нің жылу маусымына дайын­дық жұмыстарын тиісті деңгейде ұйымдастырмағаны және аталған мекеменің жауапты тұлғаларының өз қызметтеріне салғырттық танытуы салдарынан осындай жағдайлар орын алып отырғандығын айтады ондағылар. Ал, Қызылорда қаласының әкімі Мархабат Жайымбетов: «Ақшабұлақ мұнай кенішінде электр энергиясы жоқ, мұнай кенішін­дегі ұңғымалар, скважиналар тоқтады дегеннен бастап біз қаладағы екі жылу орталығын мазутқа көшірдік резервтік отынға. Соның арқасында сағат кешкі 22-ден бастап таңғы сағат 8-ге дейін жеке сектордағы газ тұтынушылар газбен қамтамасыз етілді. Қазір Ақшабұлақ мұнай кенішінен 15 текше метр газ беріліп жатыр. Жарты сағаттың ішінде 1-ші газ зауыттан 32 мың, одан соң 45 мың текше метрге дейін бізге газ беріле­тін болад­ы»,  - деп тұрғындарды жұ­батты.

Редакцияға телефон шалған қала тұрғындарының бірі облыстық телеарнадан «104», «27-58-16» телефон нөмірлері қызмет жасап тұрғандығын айтты. «27-58-16 теле­фон нөміріне қоңырау соғып, «КазТрансГаз - Аймақ» АҚ-на теле­фон шалып, газдың өшіріліп, жылу берілмеу салдарынан зардап шеккені үшін оған кім жауапты екенін сұрағанда, «Әкімдер отчет үшін айта береді. Месторождение­ден газ келмей қалды. Біз де екі күн болды ұйықтамай жүргенімізге. Мұның бәрін әкімшілікке айтас­ыз. Сол әкімшіліктің берген ақпараты ғой. Біз оларға «Бәрі бітті, дұрысталды деп айтыңдар» деген жоқпыз. Бүкіл қалада газ бол­ған жоқ. Біз көпқабатты үйлерге әлі беріп жатырмыз. Біздер әлі де тәулік бойы жұмыс жасап жатыр­мыз», - деген жауап алған. Бұл - 6 ақпан күнгі жағдай.

Жағдайдың орын алу себебін қалалық әкімдіктегілер «тиісті мекемелердің салғырттығынан»  десе, «тиісті мекемелер» әкімдік­тегілерге ысырады. Осылайша, «Апама жездем сай» болып тұр. Жылу болмай жаураған жұрт­шылық енді мұңдарын кімге шағары­н білмей дал. Айта кетер­лі­гі, Қы­зылорда қаласында мұндай күр­делі жағдайдың орын алуы алғаш рет болып отырған жоқ. Қыс мау­сымы  басталғалы  бері бұған дейін Ақшабұлақта екі бірдей газ өңдеу зауытының тоқтап­  қалуы  осымен  үшінші рет тіркеліп отырса,­ қалаға газдың­ жеткілікті көлемде берілмей қалуы сал­дарынан 136 мәрте шектеу бол­ған көрінеді. Бірақ жауапты  адамдар   халыққа жауап­  бермек  түгілі,  кешірім  де  сұраған емес. Сонда халықты басыну­ қашанға дейін жалғаса бермек?!

P.S. «Шыдамның да шегі бар» дейді қазақ. Тіпті, футбол ойынында тәртіп бұзғандарға екі рет «сары қағаз» (ескерту) көрсетілгеннен кейін, үшіншісінде «қызыл қағаз» (қатаң ескерту) беріліп, ойыншы алаңнан қуылады­ және ол келесі екі ойынға қатыстырылмайды. Негізі ойындағы бұл тәсілді  қолданатын кез  келген секілді. Бірақ, футбол алаңын­да  емес...

Асқар  СӘРСЕНҰЛЫ

Көрмейін десем, көзім бар...

Соңғы жылдары қара жердің қойнын паналап жатқан адамдар тірі кезінде көрмеген қорлықты көруде. Атап айтар болсақ, мәйітті жәбірлеу, бейіт басындағы көктасты қирату, оның темірлерін ұрлау секілді жайсыз жағдайлар орын алуда. Мұндай әрекеттерге әлбетте діни сауаты төмен және жат ағымдардың жетегіне ерген адамдар ғана бара алады. Бір сөзбен айтқанда, ертеңгісін бүгін ойлай алмайтын дінсіздердің ісі. Ақиқатқа көзі жетпеген адасқан адамдар бүгінгі қоғамда аз деп айту қиын.

Ел еңсесін тіктеп, діни ахуалға мән беріп, жастарға діни тәрбие беру мәселесі ұйымдастырылғанда жат ағымдардың қызу жұмыс атқарғаны белгілі. Зайыр­лы мемлекет болғанымызбен, тілге де, мәдениетке де, дінге де ала­бөтен көзқарастар көп. Бір ғана Ислам дінінің тармақтарын таратқанда түрлі ой қалыптасады. Ал жат діндер мен жат ағымдардың адамзат баласын жоғалтуға дейін қауқары жетеді. Жасыратыны жоқ, еліміздің түкпір-түкпірінде орын алып жатқан тосын жайларға осы өзге ағымдардың қатысы бар. Мұны жарияға жар салмағанмен, «ауруын жасырған аңдамай өледінің» керін киіп келе жатқандаймыз.

Сан ғасырлар бойы өзінің діні мен тілін, дәстүрі мен салт-санасын берік ұстанған ата-бабаларымыз келер ұр­пақтың қайырсыз бол­уын тілемеген болар. Елдің керегесін кең, терезесін тең ұстайды деп сенген ұрпақтың баба бейіттерін бұзуына қо­ғамның түрлі жағдайлары түрткі болуда. Оның ішінде көпдінділік мәселесі тіземізді бүктіріп-ақ тұр. Ұлт болып ұйысқан талай мемлекет жер беті­нен жойылып, тек тарихтың ақтаңдақ беттерінде із қалдыруына да осы дін негіз болған. Бұған об­лыстық «Ақмешіт-Сырдария» мешітінің найб имамы С.Әділханның мына сөзі дәлел: «Бұрын Каспий теңізінің маңа­йында Хазар деген қала бол­ған. Археологтар қаз­ба жұмыстарын жүргіз­генде қала орнынан христианның шіркеуі де, еврей­дің синагогасы да, буддист­тің храмы да, мұсылманның мешіті де табылған. Қазіргі уақытта Хазар деген ел тарихта бар, тіпті ирандықтар Каспий теңізін Хазар теңізі деп атайды. Бірақ, ол ұлт жоқ, өзінің ұлттығын жойған. Біраз бөлігі ауғандарға, әзірбайжандарға, ирандарға қосылып, жоғалып кеткен. Бұл бізге нені білдіреді? Қайбір ұлт түрлі-түрлі дін ұстанатын болса, бұл сол елдің елдігіне зиян. Ақырындап-ақырындап ұлттың тамырына балта шабады. Және қайсыбір ел өзінің дінін сата­тын болса, ол ел де дәл осындай халге душар болмасына ешкім кепіл бола алмайды. Түркі тілдес елдерде жойылудың сәл-ақ алдында тұрған ұлттар да бар. Ал керісінше, кішкене болса да, дінін сақтаған ұлттар әлі де бар. Біздің елі­мізге келіп жатқан жат дін­дердің де түпкі мақсаты – сол. Елдің болашағы байлығында ғана емес, халықтың тұтастығында. Тек осылай ғана біртұтас ел бола аламыз. Ал жат ағымдарға келер болсақ, «Дінді бұзатын дүмшелер» деген сөз бар. Олар өздері түсін­беген нәрсені жұртқа айтып, керағар пікір тууын­а себепкер болады».

Демек, елдегі сауық-сайран құрып жүрген секталардың жымысқы әрекетіне көз жұма қарар болсақ, елдің болашағына қауіп төнетін түрі бар. Қазақтың салт-дәстүр, әдет-ғұрпын жоққа шыға­р­ып, оңаша «отау тіккен» олардың басты идеологиясын білгенмен, қалай жүзеге асыру әдіс-тәсілін біле қою әлдеқайда қиын. Әсіресе, буыны енді ғана қатып келе жатқан жастарымыздың санас­ы уланып, теріс ағымдардың жағадан алып, етектен тартатын әрекеттерін жасап жүр. Бiр күнi Пайғамбарымыз Мұхаммед (с.ғ.с.) сахабаларына: «Менiң үмбетіме бiр заман келедi. Сонда олар бес нәрсенi жақсы көрiп, бес нәрсенi ұмытады. Олар, біріншіден, дүниенi жақсы көрiп, ақыреттi ұмытады. Екіншіден, өмiрдi жақсы көрiп, өлiмдi ұмытады. Үшін­шіден, зәулiм сарайларды жақсы көрiп, қабiрдi ұмытады. Төртінші­ден, мал-мүлiктi жақсы көрiп, ол үшiн берiлетiн есептi ұмытады. Бесіншіден, жаратылысты жақсы көрiп, жаратушыны ұмытады», - деген екен. Расында да, бүгінгі қоғамның бет-бейнесін бағдарлар болсақ, осы көріністер айна-қате­сіз орындалып жатқандай. Тіпті ақырет күнін ұмытып, бұзақылық жолмен бейіт басын тонауға дейін баруда. Мұндай қылмыс жасағандар ҚР Қылмыстық кодексінің 275-бабына сәйкес өлгендердің мәйі­тін қорлағандарға, құлпытастарды, зират сарайындағы күмбездерді бүлдіргені үшін бір жылдан үш жыл мерзімге дейін бас бостандығынан айрылады. Егер де үйлерді, ғимараттарды немесе үлкен тұлғаларға арнап салынған ескерт­кіштерді бүлдірсе, онда мұның жазал­ары аса ауыр емес. Себебі бұл тағылық (вандализм) болып табылады. Мұндай жағдайда ҚР ҚК-нің 258-бабы бойынша төрт айға неме­се бір жылға дейін бас бостандығынан айыру жазасы бар. Сондай-ақ 500 айлық есептік көрсеткіш бойынша айыппұл салынады. Қызылорда облысы прокурорының орынбасары Н.Мақұл­беков­тің сөзіне сүйенсек, жыл басынан бері біздің аймақта мұндай оқиға тіркелмеген. Тек өткен жылдың екінші жартысында Шиелі ауданындағы Н.Бекежанов көше­сінің бойында орналасқан мазарлардың шырақшысы Н.Алданазаров белгісіз адамдардың өткір затпен марқұм болған Ә.Шорабаевтың мазарының алдында орналасқан орындықтарды сындырып, бейіт­тің оң қабырғасын ша­уып, бүлді­ріп, қорлап, оқиға орнынан бой тасалағаны туралы арыздан­ған. Аталған оқиға бойынша Шиелі аудандық ішкі істер бөлімі ҚР Қылмыстық Кодексінің 275-бабының 2-бөлігінің «б» тармағымен қылмыстық іс қозғап, жүр­гізілген тергеу амалдарының нәтижесі болмай, қылмыстық жауап­тылыққа тар­тылатын айыпталу­шылардың анықталмауына байланысты ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексі­нің 50-бабы, 1-бөлігінің 1-тармағымен істі тоқтатқан. Деген­мен қазіргі күні қылмысты ашу мақсатында жедел іздестіру шаралары жалғасуда.

Ал Ислам дінінде мұндай жағым­сыз әрекетке бармақ түгілі, оларға титтей де зиян келтірмеу керектігі баса айтылған.

- Ислам дінінде зиратқа, яғни қабірдің аяқ асты болмауына ерекше көңіл бөлінген. Бұған көптеген хадистер дәлел. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) бір хадисінде: «Қабірлерге намаз оқып, үстіне отырмаңдар» десе, тағы бір хадисте: «бірде Амр ибн Хазм деген сахабаның қабір үстіне сүйеніп тұрғанын Расулуллаһ (с.ғ.с.) көріп «Оған сүйенбе. Бұл қабірдің иесіне зиян келтіре­сің» дегені де бар. Олай болса, қа­бірге сүйенудің өзі иесіне кесірін тигізетін болса, оны бүлдіру тіп­ті сорақылық екені сөзсіз. Себебі тып-тыныш тұрған қабірлерді қирату ата-бабаларымыздың рухына, марқұмдарға деген құрмет­сіздік болып табылады. Имам Мүслим жеткізген тағы бір хадисте: «Тірі адамға қабір үсті­не отырғанынан гөрі киімін күйдіре­тін шоқтың үстіне отырғаны қайырлы» деп Алла елшісі (с.ғ.с.) қатаң ескерткен.

Ал қабірлерді бұзу білімсіздік­тен, сауатсыздықтан туындап отырған өкінішті жайт. Ислам дінін дұрыс түсінген жан мұндай келеңсіз істерге бармауы тиіс. Өйткені бұл өз басына ғана емес, тұтас Ислам дініне кір келтіре­тін жағымсыз әрекет. Қазіргі таңда батыс өңірлерде жиі қайталанып отырған қабір қирату, сол арқылы халықтың жанды жеріне біз сұққандай әсер етушілер мен елдің арасында күні ертең ұрыстың бұрқ ете қалмасына кім кепіл. Халықтың, қазақтың сенім­мен, оның ата-бабасымен ойнау­дың  түбі қашанда отқа апарады. Ойыны осылады, - деп түйіндеді өз ойын дінтанушы, Қызылорда облысы бойынша діни-психологиялық және құқықтық кеңес беру орталы­ғы­ның  жетекшісі Т.Әбуов.

Жасыратыны жоқ, қоғам қаншалықты дамыса, соншалықты деңгейде бәсекелестік артады. Байлықтан да, киімнен де, тамақтан да артылмаған бәсеке қабірге де жетті. Жол жиегіндегі мұнара секілді аспанмен тіресіп тұрған бейіттерді көргенде, қанша ысырапшылдық екенін бағамдауға болады. Жағдайы жетіп, қалтасы көтеріп тұрған соң әшекейлеп, қаспеттеп салып жатқандар қатары күн санап артып келеді. Күмбез тұрғызып, кесене орнату – негізінде шариғаттан қолдау таппайтын әрекет. Дінтанушы Тұрар Әбуовтің айт­уынша, дініміз Ислам бейіттерді асыра сілтеп салуға, әсемдеуге, күмбездеп, безендіруге үзілді-кесілді қарсы. Сондай-ақ бейітті темір, ағаш және т.б. заттармен қоршау шариғат бойынша дұрыс емес. Исламдық жерлеу рәсіміне назар аударсақ, қабір аяқ асты немесе мал баспайтындай етіп, саз кесекпен кіндіктің деңгейіне дейін қалануы керек. Сонан соң мәйіттің кім екенін білу мақсатында белгі қойылып, оған тек аты-жөні, тегі, туылған және дүниеден өткен күні жазылса жетіп жатыр. Бейітті қанша күмбездеп, сәндесең де, ол марқұм­ға еш пайда бермейді. Тіпті, оны салған адамға да ешқандай­ сауап жоқ. Бар бол­ғаны ысырап­қа жол бергендік болып­ есептеледі. Ал, Құран­ға назар салсақ, ысырапкершілік жайында былай дейді: «Шынында ысы­рапқорлық шайтанн­ың бауыр­лары, ал шайта­н – Раббысына өте қарсы» («Исра» сүресі, 27-аят).

Жалпы алғанда, Ислам дінінің әрбір бұйрықтары мен тыйымдары адамзат­ баласының бақытына негізделген. Бейітті сәндеуді әрбір адам шариғатқ­а қайшы іс, ысырапшылдық деп түсінбесі анық. Қала маңынан алшақтап бара жатқан жолдардағы сәнделген бейіттерді көріп, ескі қалашықтарды көргендей боласың. Кейбірі тіпті «менмұндалап» тұрады. Бүгінде мұндай бейіттердің кейбірі тексіз туған ұрпақтың тебіндісіне айналып бара жатқаны­ да жаныңа батады. «Тексізден тезек артық, арсыздан айуан артық» деген осы болар, бәлкім.

Нұрбике ҚАЗИҚЫЗЫ

Мәселенің мән-жайы

Ел экономикасы қарқынды өрлей бастаған жылдар кәдімгі жайма базарларды біраз азайтып, сауда орындары жабық ғимараттарға көшіріле бастады. Яғни, елімізде «өркениетті сауда-саттық» қалыптаса бастады. Қаламызда «Алма», «Мандарин», «Айтбек», «Мирас», «Ажар» секілді жабық базарлар қатары көбейді. Дегенмен, ондағы бағалар қарапайым халықтың қалтасына ыңғайлы болмады. Содан билік басындағылар «бір оқпен екі қоянды ату» мақсатында «Арзан базар» сауда орнын ашқан-ды. Тоғыз жолдың торабында орналасқан сауда орны жайма базардың санын азайтып, халыққа арзан өнім ұсынуды көздеген. Алайда, базар атына заты сай болмай тұр.

Қазірде базар бағасын шарықтатпаудың түрлі жолдары қарастырылуда. Тіпті халық көп шоғырланған жерлерге маусымдық жайма базар­ ұйымдастыруға да рұқ­сат берілді. Алайда, мамандар санитарлық-эпидемиологиялық тазалығы талаптар­ға сай келмейтін мұндай ашық жайма базарларды барлық талаптарға сай келетін жабық сауда орындарына көшіруді әкімшілік жолмен қолға алу керек екендігін де айтып жүр. Керек десеңіз, олар осы уақытқа дейін бір­неше базар басшыларымен соттасты. Әрине, бұл жерде азық-түліктің қауіпсіздігі мәселесі жатқаны анық. «Базарларды жабу табысы төмен әлеуметтік топтарға ауыр соқ­пай ма?» деген сауалдың да туындайтыны даусыз. Өйт­кені жабық сауда орын­да­рында бағаның ашық базар­лардан біршама жоғары болатынын білеміз. Сондықтан жабайы базарлардың жабылғаны біз үшін тиімді ме? Бір жағынан өркениетті елдер қатарына қосыламыз десек, жайма базарларды осы бастан жабу қажет. Ондай жерлерде көбіне тазалық сақтала­ бермейді. Айналасына көлік қаптайды. Базардан шығатын қоқыстың өзі қаншама?! Яғни, мұның бәрі қаланың сәнін кетіреді.

Шынымен де бағаны тұрақтандыру қажет болса, оның көтерілу себебіне талдау жүргізген жөн. Импорт тауарларына жоғары бағаны базарлардағы сатушылар қалыптастырмайды. Мысалы, импорттаушылар баж салы­ғын аз төлеу үшін кеден­дік декларацияда бағаны төмен көрсетуі мүмкін. Тасымалдау шығындары бар. Оған делдалдарды қосыңыз. Олар қайда жүрсе, сол жерде тауарларға артық ақы төленетіні белгілі. Ал базарды алатын болсақ, ол – бұрыннан келе жатқан сауда жүйесі. Шығыста орналасқан біздің еліміз үшін базар дәстүрдің құрамдас бөлігі де. Нарықтық қатынастар дамы­ған Батыс елдерінің өзін­де базарлар жүйелі түрде қызмет көрсетуде. Көтерме сауда жүйесі қанша дамыған болса да, өзінің артық өнімін, уақытша жұмыспен қамтуды ойластырған адамдарға базар өте қажет нәрсе. Базарда баға бір­шама жоғары болуы мүмкін, бірақ көп жағдайларда ондағы тауарлар, әсіресе, азық-түлік өнімдері дүкендегідей көп сақталма­ған, жаңа әкелінген және экологиялық тұрғыдан таза. Хош, сонымен жергілікті билік «Арзан базарды» ашып, түйіні тарқатылмаған мәселені шешкендей болған. Әрі ондағы азық-түлік бағасын арзан етіп, тазалыққа да селқос қарамайтындығын аңғартқан. Облыс орталығында экономикалық, әлеуметтік маңызы бар коммуналдық базар ашуға жергілікті бюджеттен 180 млн. теңге қаржы бөлініп, “Арзан базар” ЖШС мемлекет меншігіне саты­п алынып, коммуналдық базар құрылды. Оған қоса базар­дың ғимаратында сыйымдылығы 500 тонналық көкөніс сақтау қоймасы салынды. Мау­сымдық кезеңде сырттан та­сы­малданатын өнімдердің тұ­тынушыға тікелей жету жүйесі қалыптаспайтыны жасырын емес. Осы кемшілікті жоюға аталған базар мұрындық болды. Бірақ кейінгі жылдары атал­ған базардың басынан қара бұлт арылмай отыр. Тіпті уақы­тылы жалақыларын ала алмаған базар қызметкерлері басшыларын сотқа дейін сүйрегені есте. Өткен жылдың қыс мезгілінде жылу, жарық үлкен мәселе туғызды. Әрине, қарыз­ға белшеден батқан соң коммуналдық қызмет те дұрыс болмайтыны белгілі. Бала-шағасының нәпақасы үшін саудагерлердің барлығына төзуден басқа амалдары жоқ. Аталған базардың басшылығы соңғы рет өткен жылы ауысқанын білеміз. Арада бір жылдай уақыт өтті, ал басшылығы ауысқан­  базардың ахуа­лы­ әлі  мәз емес.

- Жасыратыны жоқ, мұнда күрмеуі қиын мәселелер шаш етектен болатын. Қолдан келгенше солардың түйінін тар­қатуға тырыстық. Алдымен базар­дың белшеден батқан қарыздарын жаптық. Жарық мәселесін шештік. Тазалыққа аса мән беріп, техникалық қауіп­сіздік мәселесін жүйеле­дік. Қазір жылу мәселесі қиын болып тұр. Базар ішін тоқ пештермен жылытуға мәжбүр болып­ отырмыз, - дейді «Арзан базар» жауапкершілігі шек­теулі серіктестігі директорының орынбасары Қуат Қалиев.

Бұл базардың жыры мұнымен түгесілмейтін тәрізді. Кезін­де Тасбөгет кентіне бара­тын қоғамдық көліктер «Арзан базар» арқылы жүре­тін. Кейін базарға №17 маршурт қана соғатын болды. Қазір ол да жоқ. Тек базарды соңғы аялдамасы қылған №20 және №9 маршурттар халыққа қызмет көрсетіп тұр. Ол базарға халықтың көп бармайтынының бір себебі осында. Осыдан екі үш жыл бұрын «Арзан базардың» филиа­лы ретінде қаланың әр шетінде дүңгіршектер ашыл­ған болатын. Қазір олардың бірі де жұмыс жасап тұрған жоқ. Базардың дәл мұндай күйге түсуіне жергілікті биліктің бүйрегі бұрмай отырғандығы да себеп. Әйт­песе кезінде мау­сымаралық кезеңде азық-түлік бағасын шарықтатпау мақсатында салын­ған «Арзан базардың» 500 тонналық қоймасы бос тұрмас еді ғой. Жақында дәл осыған ұқсас тағы бір жоба жүзеге асты. Маусымаралық кезеңде халықты картоп, көкөніс өнім­дерімен қамтамасыз етуге арна­лған 3250 тонналық сақтау қоймасы салынды. Жалпы, құны 747 152 мың теңгені құраған қойма “Алтын қамба” агроөнер­кәсіп комбинаты” жауапкер­шілігі шектеулі серіктестігі­нің ба­засында бой көтерді. «Арзан базардың» дүңгір­шектері секілді «Алтын бақ» дүкендері салынд­ы. Алғаш­қысы­нан соңғысы­ның айырмашылығы сол, байқап тұр­ғанда­рыңыздай, жоба құны да, қойманың сыйымдылығы да артық. Дүкендер заман талабы­на сай жасақталған. Билік тарапынан көңіл бөлінбесе, бұл жобаның да бір күні  құрдымға кетпе­сіне кім кепіл?

Т.ӘЛЖАНОВ

Халықтан “Халыққа“ хат

Қазір біз ұялы телефонсыз өмір сүре аламыз ба? Жоқ. Кәрінің де, жастың да қолында жүретін ұялы телефон біздің сенімді серігі­мізге айналған. Егер ол жоғалса, Сіз не істер едіңіз? Әрине, үнемі жаныңызда жүретін болғ­андықтан жан-жағыңызды қармалап із­дей бастайсыз.

Бір отбасынан жыл ішінде бір емес, үш теле­фон жоғалды. Үйден және жұмыс орнынан ұрланған. Телефонның ұрланғанын мәлімдеп, ішкі істер басқармасына арыздансақ, полиция қызметкерлері түсінік жаздырып алғаннан басқа­ ешқандай шара қолданған жоқ. «Иә, апай, осындағы жігіттер іздейді ғой. Бұл – біздің жұмысымыз», - деді арызды қабылдаған қызметкерлер. Содан бері тоғыз ай өтті, әлі хабар жоқ. Табылмаған болу керек. «Неге табылмайды?» - деп сұрадым. «Небәрі бес мың теңгенің соткасын кім іздейтін еді, одан да оның орнына жаңасын сатып алмайсыз ба?», - деп өзімізге ақыл айтты. Қажет емес деп, кім бес мың теңгені көшеге тастап жатыр екен? Мұның себебі жалқаулыққа, салғырттыққа бой алдырудан деп ойлаймын. Сонда ішкі істер қызметкерлері не үшін жалақы алып отыр? Әсіресе, ескі базар маңында отыратын полиция инспекторлары ешқандай нәтижелі жұ­мыс атқармай жүр. Қашан көрсек те, есігі жабық  тұрады. Қазір мен ұялы  телефонсыз жүр­мін, оны сатып алатын жағдайым да жоқ. Ал осы сауалдарға телефон іздейтіндер не айтар екен?! Менің білуімше, IMEI-номер телефон неше мыңдық болса да, бағасына қарамай-ақ ғаламтордан көрініп тұрады екен. Тек оны іздейтін адам болса деңіз.

Осыдан кейін неше қайтара түсінік жаз­ғызып, сонша әуреге салып­, аяғында зым-зия жоғалып кететін полиция қызметкерлеріне халықтың сенімі жо­ғалмайды деп кім айта алады­?!

Редакциядан: Қызылорда қалалық ішкі істер басқармасындағылар арызданушылардың арасынан оқырманның аты-жөнін таба алмады. Соған қарағанда, арызды өзі емес, үй-ішіндегілердің бірі жазған болуы мүмкін. Ұялы телефон қалтаға қол сүңгіткен ұры-қарының оңай олжасына айнал­ғалы қашан?! 2010 жылы қалалық ІІБ-на қапыда соткасы­нан айрылып қалған 250 адам шағым түсірсе, бұл көрсеткіш бір жылдан кейін бірден 1 351-ге көбейген. «Алдында­ телефонының ұрланғанына көзі анық жетіп тұрса ғана арызданатын. Қазір оған қарамайды, белгісіз жағдайда жоғалтып алса да, полицияға жетіп келеді. Ал арызды қабылдамауға біздің қақымыз жоқ. Жәбірленуші жақтың ішінде жалған сөйлеп, керісінше, өздері істі болған жағдайлар да кездесті», - дейді басқарманың БАҚ-пен байланыс жөніндегі қызметкері Л.Рысдәулетова. Дегенмен, оқырман қозғап отырған мәселенің барын және оның орынсыз еместігін мойындауға тиіспіз. Полицейлер кең тараған бұл қылмыстың алдыңғы жылы тек 19,4 пайызын, ал былтыр 60 пайызын ашқан. Қалғандары бойынша ұры-қарылар тайраңд­ап жүр деген сөз. Жыл басынан бері «Евразия» спорт кешенінде әлдебіреудің қалта ұрлығымен айналысып жүргендігі жөнінде ІІБ-да  6  дерек тіркелген. Қазіргі күні жедел тергеу шаралары жүргізіліп жатқан­ көрінеді. Осылай деп хабар таратқан қала прокурорының аға көмекшісі С.Жәрекеев халықты қылмыс құрбаны болмау үшін қоғамдық орындарда ақшалары мен құнды заттарын қымтап ұстауды ескертіп отыр.

Нағима ДОСАНОВА,

Қызылжарма ауылы,

Қызылорда қаласы

Түн. Бөлме іші тастай қараңғы. Мүлгіген тыныштықты арасында ауылдың шәуілдек иттерінің үні бұзады. Төрт күн­ге созылған қарлы боранның дәурені өтіп, қыстың мамыражай түні орнаған. Кешегідей емес, ауа райы да сәл жылып, тіршілік біткен иығынан ауыр жүк түскендей күйде. Боранның әсерінен ауыл жарықсыз қалғаны болмаса, ел іші қалыпты тіршілігіне көшкен. Күннің суықтығынан өзге бөлмелер салқындау болғасын Асқар пеші бар асханаға жататынды шығарды. Әйтпесе, әкесі барда­ салынған он екі бөлмелі зәулім үйден бөлме табылған жоқ емес. Соңғы уақытта Асқар үй ішінде шылым шегуге дағдыланып алды. Асқар жатқан керeует­ әлсін-әлсін сықырлайды. Мұндай ұйқысыз түндері соңғы уақытта жиілеп кетті. Түйе жүн көр­песін аяқ жаққа ысырып тастап, шылым тұтатты. Ауыр күр­сініп, қабырға жақтауында ілулі тұрған сурет­ке үңілді. Осыдан екі жыл бұрын, бауырлары аман, әке-шешесі тірі бақытт­ы шағы көз алдына елес­теді. Темекіні сораптай тартып, өміріндегі боранды уақыттарға көз жүгіртті.

Қыстың жерге ең алғашқы қары түскен шақта Асқар мылтығын асынып, қансонарға аттан­ды. Аңшылық қасиет әкесінен дарыған болатын. Бүгінде Асқар ата кәсібін тастамай, жалғастыруда. Ауылдан ұзамай-ақ аңшы қанжығасын майлады. Екі қоян мен қыр­ғауыл дорбасының түбінен орын тапқан. Аңшылыққа бейім­делген Алыпсоқ тасадан жемтікті шеттетіп шығарып, Асқардың атуына бейімдейді. Ауыл қарасы үзілген шақта аңшы бағытын Сарыкөлге бұрды. Сол маңдағы малшы ауылына соғып, аққа мұртын малуды, көлден құс атуды мақсат тұтқан болатын. Аты малшы ауылы болғанымен, мұнда Шоңбайдың үйінен басқа ешкім жоқ. Ауылдың сиырын бағып, нәпақасын табатын  бақташы қария бұл маңды мекен­ еткелі қашан? Ағарған сағынған жан ауылдан алыс емес малшылардың қонысына ат басын­ бұрып, айраннан ауыз тиіп жатады. Тіпті, құдайы қонақ болып, жатып алатын кездері де болады. Әсіресе, мұнда аңшылар жиі соғып, көл құстары мен балығын­а қырғидай тиетіні бар. Шоңбай қарт та қолы ашық, мейманшыл жан.

Сарыкөл мен малшылар қонысының арасы таяқ тастам жер. Қыстың қай мезгілі болмасын, бұл көлдің берекесі тасып, аңшылар мен саятшыларды бір ренжітпейді. Қыс айларында мұз астындағы балығы, өзге мезгілдерде құсы мен аңы талайдың қанжығасын майлап, ырысын тасытып жатады. Асқар бүгін дорбасын қаз-үйрекке толтырып, әкесіне майлы табиғи еттен ауыз тигізбек. Әкесі сатып әперген мылтықтың арқасында аңшы жігіт әрбір аңға шыққан күнінде құр қайтпайтын-ды. Бұл жолы да солай болмақ.

Асқар Шоңбайдың қыс­тауына жақындағанын аңғармай да қалды. Малшының үйі түтіні бұрқырап, мен мұндалап, қы­зықтырып тұр. Шоңбай қарт та атынан түсіп, аңшыға ұзақ қарап қалды. Сірә, Асқарды жақында тіктірген түлкі тымағынан танымаса керек. Кепе маңына жақындаған Асқарды көріп, жымиды да:

- Аңшы бала, дәл уақытында келдің. Кеше батыстан бір топ құс келді. Сірә, саған бұйырған шығар. Бірақ, кеше бес-алты жігіт келіп қонып, таң қылаң бере көлге бағыт алған-ды. Несі­беңді атып қояр ма?

- Ассалаумағалейкум. Амансың ба, ақсақал? Ай, несі бар, алсын. Мына қос ауыздан құтылар деймісің қалғаны?

- Жә, құс қашпас мылты­ғыңнан, үйге жүр. Мен де малдан жаңа келдім. Азанғы сәре­сімді ашпаған  ем,  ауқаттанып  алайық, - деді де қарт аңшыны ертіп үйге беттеді.

Үй іші жылы. Шағын екі бөл­мелі үйдің қабырғасы түлкі, қасқыр терісінен көрінбейді. Дастархан да жайнап тұр. Құрт, май, бауырсақ, ірімшікке көмкерілген берекелі дастарханға жайғасты. Шоңбайдың бәйбішесі даярлаған шайды терлей отырып ішкен аңшы жігіт маужырай бас­тады. Тіпті, шаршағаны енді білініп, буын-буыны босап ұйқы қысты. Еріксіз жұмылып бара жатқан көздерін уқалай салып, орнынан жігерлене тұрды да:

- Қой, ақсақал, жеңгейдің шайынан соң ұйықтап қалар жайым бар. Ана жігіттер құсты қырып кетпейінше мен де өз несіб­емнен құр қалмайын.

- Мақұл дейік. Жылы-жұмсағыңнан дәм татқызуды ұмытпассың. Атты міне кетіп, суара сала­мысың, әрі жолыңды қысқартады, - деп қарт малшы терлеген маңдайын сүртті.

- Жарайды, Шәке. Менің соқ­пай кеткен күнім болды ма? Осылай ренжітесіз-ау, - деп қарқыл­дай күліп Асқар есікке беттеді.

Атқа отырысымен, көлге жақын­дады. Құстарды шошыт­пайын деп, көлігін  төбе жанын­дағы жыңғылға байлады. Көл жағас­ындағы қалың қамыстың арасына ептеп еніп, көл орта­сына көз жүгіртті. Көл беті құстан көрінбейді. Асқар жайлап басып су бетіндегі құс тобына мылтық кезенді. Қос құлақшаны бірдей тартып, қос шүріппені қатар басты. Көл бетіндегі қаз-үйрек топырлай көтерілді көкке. Ал Асқар мылтықты қайта оқтап, қайта атты. Ұшқан құстардың дені көтеріліп үлгерді де, үш-төр­теуі су бетіне жалп етті. Аңшы жігіт жүгіре басып, Шоңбай қарт­тың қайығы тұрған орынға беттеді. Жалма-жан ескекті есіп, көл ортасындағы құстарды жинай­ бастады. Кенет жаралы аққуды аңғарды. Құс жанталасып, көкке көтерілмек ниетте. Сынық қанаты дес бермеген соң қайықтан қашыққа кетуге ты­рыс­ты. Асқар жаралы құсты қауырсынынан ұстай алғанда, құс та жанталасып, шоқып алды. Қанатын сабалап, дес бермегіне қарамай қайыққа салды. Бір аққу көл бетінде айналшықтап ұшып жүр. Қанаты сынған аққудың бауырында оқтың мылжаланғанын аңғарған Асқар­ құстың жаны қинал­масын деп лажсыз бәкімен бауыз­дап тастады. Жағаға жақын­дап, қайық жақтауына отырған шақта сыртынан:

- Алла-ай, балам, не қыл­дың? Киесі ұратын болды ғой енді. Қарамадың ба атар кезіңде? - деген Шоңбай қарттың сөзін естіді.

-  Ақсақал әдейі емес, байқамай қалдым. Барын білгенде атпас та едім ғой. Үйрек, қаздың ішінде осы да бар екен. Не шарам бар қылар?! - деп Асқар тымағын атып ұрды да, төмен салды басын.

- Е-е, Асқар балам, тағдырдың жазуы да! Өзіңе-өзің қылдың-ау. Апар да аққуды көміп таста, ит-құсқа жем қылма бейшараны.

Басы салбыраған күйі аңшы жігіт аққуды аяғынан көтеріп, көл жағасындағы төбеге көмді. Қарт малшыға үйректің барын тастап, өзі ауыл қайдасың деп тартып отырды. Киенің ұратынын сезгендей...

* * *

Сол оқиғадан бері бар-жоғы екі-ақ жыл өтті. Бірақ сол екі жыл өмірінде соққан бораны болды. Алғашында әкесі қайтты. Онан соң анасы, қос інісі, қарындасы жол апатына ұшырап, түгел мерт болды. Үйленген жары да бірінші балас­ын босану үстінде өмір­ден озды. Сол екі жылда от­басы ойрандалып, Жантастың шаңырағының шырқы кетті.

Аққуды атқан Асқарды бүгінде ауыл жұрты кие ұрған адам дейді. Олай дейтін себе­бі, Шоңбай қартқа барған аңшылар ауылға жеткізген. Әңгіме желдей есіп, ауылдың өсекші әйелдеріне таралған сыңайлы. Кие ұрған отбасымен қатынасу да ауыл адам­дары үшін өліммен бірдей. Жалғызбасты Асқар бүгінде өзіне келер киенің кесапатын күткен секілді...

Д.САДЫҚ

Марал кішкентай күшікті үйіне алып кірді. Анасы Шынар терісіне сыймай ашуланып, сыртқа шығартып тастады. Шешесінен қорыққан қыз күшікті көшеге қоя берді. Көр­шілеріндегі Құтжол жыл сайын күшіктейді. Қыс айы болғасын, үй иесі суықта үсіп қалады деп ойласа керек. Сұрағандарға таратып жатқан болатын. Марал да балалармен бірге біреуін үйіне әкеліп еді. Анасынан басы бәлеге қалды. Шынар өзі ит, мысық дегенге жаны қас. Жанына жуытқысы келмейді. Әкесі қызының көңілін қимаса керек, «болмайды» деуге бата алмады. Содан бері Маралға ермек табылды. Ағасы есік алдындағы ағаштарды құрастырып, үйшік жасады. Марал Ақтөске қатты бауыр басты. Сабақтан келген бойда күшігімен ойнайды. Сол үшін шешесінен талай мәрте сөз естігені бар.

Ақтөс әдемі күшік болып өсіп келеді. Өзі сондай сақ. Үйіне бөтен адам келсе, үріп шығады. Үй иелері оның саққұлақтығына дән риза. Бірде Марал ата-анасымен көкесінің үйіне қонаққа баратын болды. Ағасы үйленіп, той жасап жат­қандықтан, бірнеше күн қалада қонуына тура келді. Марал күші­гін қимай, біраз қиналды. Қарау­сыз қалса, күні не болады деп уайымдап жүр. «Екі күнге ештеңе етпес» деді әкесі. Маралдың іші сезген екен. Екі күнді әрең болдырды. Аулаға енгеннен күшігі алдынан шықпады. Кенет есік алдында сұлап жатқанын көріп, жылап жіберді. Аузынан ақ көбігі ағып, тістері ақсиып қалыпты. Қай жауыздың дәті барып­, өлтірді екен. Кейін білді, көрші әйел үйін айналшықтап шықпай қойған соң дәрі беріпті. Марал осыдан кейін Сақыпты жек көріп кетті. Күшіктің не жазығ­ы бар?..

Көп ұзамай Сақып тамақ ау­руы­на ұшырады. Жасамаған емі, қаралмаған дәрігері жоқ. Олардан қайран болмаған соң емші-тәуіп­ті жағалады. Алланың құдіреті десейші, аурудың емін таппай, қатты қиналды. Бірде Марал анасының әкесіне айтқан әңгімесін естіп қалды. Сақып: «Жазығы жоқ күшікті бекер өлтіріппін. Енді соның азабын тартып жа­тырмын», - деп жылаған көрінеді. Мұны естіген қыз күшіктің киесі ұрғанын түсінді. Ақтөстің аянышты халі көз алдынан кетпейді. Марал Сақыпты қатты аяды. Тамағынан ас өтпеген қиын екен. Көздері үңірейіп, азып кетіпті. Ауырмай-сырқамай бәлеге ұшырағаны түсінік­сіз. Білікті дәрігерлер ауруының себебін анықтай алмай жүр. Сақып соңғы кезде Маралдың күшігін жиі ауызға алатын болыпты. Түн баласы ұйқы көр­мей, жылап шығатын көрінеді. Шырқыраған даусы кісінің денесі­н түршіктіреді. Қыздың кішкентай жүрегі езіліп кетердей. Төсекте жанын қоярға жер таппаған Сақыпқа аянышпен қарайды. Көз алдына тісі ақ­сиып, көздері жәудіреген Ақтөсі келе береді...

ҚАЛДЫҚЫЗ

Кереғарлық

АЗ  ХАЛЫҚТЫ  ЖҰТУДЫҢ  АМАЛЫ

Адам тән құмарлығынан тоят алу үшін емес, шаңырақ көтеру, ұлт келешегін баянды ету, өз өмірін, ой-сезімін тәртіпке келтіру, тән құмарлығын тізгіндеу үшін үйленеді. Кім-кім де өмірлік серігін сұлулығына, әсемдігіне­ ғана емес, ақылына, тәрбиесіне қарап таңдайды. Сондай-ақ ұлтына қатты көңіл бөлетіндер мен оған назар ау­дар­майтындар да бар.

Соңғысы, яғни аралас неке – ұлты бөлек екеудің жұп жарастыруы. Аралас неке саны елімізде 1950 жылдары тың игеру кезінде күрт өсті. Жыл соңына қарай 23 пайызға дейін көтерілген. 1979 жылы шаңырақ көтеруші әрбір бесінші жұпта бір-бірінің ұлтына мән беру болмаған. Тек 1980 жылға қарай бұл көрсеткіш бірден 9,7 пайызға төмендеді. 130-дан астам ұлт пен ұлыс­тың өкілдері өмір сүріп жатқан мем­ле­кетте мұны заңды құбылыс ретінде қабылдауға болатын сияқты. Жыл сайын­ қиылатын 100 мың некенің 20 пайызы немесе 20 мыңы аралас. Бір таңғаларлығы, қазақ бойжеткендері шетелдік азаматтарға тұрмысқа шығуды өздері қалайды екен. Өзге ұлттың өкілдерімен некелесушілердің 50 па­йызы – ресейліктер. Келесі орында Қырғызстан мен Өзбекстан тұр. Ал Қызылорда облысы бойынша АХАЖ бөлімінің ақпаратына сүйенсек, аралас некеге тұрғандар саны 2010 жылы  50-ді, 2011 жылы 37-ні құраған.

- Шариғат бойынша еврей мен хрис­тиан дініндегі қыздардан қазақ жігіт­теріне әйел алуға рұқсат етіледі. Ал бойже­ткендерімізге, керісінше, бұл діндегі азаматтарға тұрмысқа шығуға болмайды. Неге дейсіз ғой? Себебі ер азамат­ – отбасының тірегі, отағасы ретінде­ сүйіп қосылған жарын өзі ұстанат­ын дініне тартуы мүмкін. Қандай да бір үлкенді-кішілі отбасының басқа­рушысы ретінде ол береке-бір­лікті сақтап қалу үшін осындай қадам­ға бара алады, - дейді «Ақмешіт-Сырдария» орталық мешітінің найб-имамы Ас­қар Жұбанов. – Екі жас отау құрар болса, онда ұлтта тұрған проблема жоқ деп есептеймін. Тек олардың арасындағы сезім махаббатпен ғана шектелмеуі керек­, сонымен бірге сабыр­лылық, рақымшылық, сыйластық та болуы ләзім. Өйткені қазіргі кезде «сүйдім-күйдім» деп үйле­ніп, кейіннен мінездері жараспай, ажырасып кетіп жатқандар аз емес.

Расында, жан-жақты ойлас­тырылмай құрылған отбасылар әрдайым бір жақтың далада қалуы­мен, тастанды балалардың жетім­дер үйінің кезекті тұрғындарына­ айналуымен және адамдардың жүрегін жаралаған қылмыстармен ғана есте қалмақ. Сондықтан отбасын құрып, некеге тұрарда­ терең ойлану керек. Асықпай шешім қабылдаған жөн. Арала­с некенің шектен­ тыс көбеюі салдарынан жеке ұлттың немесе мемлекеттің жойылып кетуі әбден мүм­кін. Әрине, адамдардың кімге үйленуі әркімнің өз еркінде. Алайда, аралас неке аз халықты жұтудың амалы сияқты­. Мұны зерт­теуші ғалымдар да айтып жүр. Сол себеп­ті аяғын енді ғана тіктеп келе жатқан елдің болашағына балта шаппас­ болар!

ЕСЕПТЕ  ЖОҚ  ЕРЛІ-ЗАЙЫПТЫЛЫҚ  ӨМІР

Азаматтық неке ұғымы 1580 жылы Нидерландияда пайда болды. Кейін, 1791 жылы Францияға, 1836 жылы Англияға, 1875 жылы Германияға, 1917 жылы Ресейге тараған. Енді біздің елге келді. Оның өзгешелігі – мемлекеттік органның тіркеуінен өтуді қажет етпейтіндігінде. «Неке және отбасы» туралы заңда ол туралы ешқан­дай түсініктеме берілмеген. Сол себепті заң өкілдері мұны әзірге «бейрес­ми некелесу» деуден әрі аспай отыр.

Бүгінгі күні азаматтық некеде тұрып жатқандар жетерлік, оларға таңғал­уды қойдық. Мамандардың пайымынша, тіркеуде жоқ жұптардың 80 пайызы кейін бір-бірімен жараспай, ажырасып тынады екен. Тек бестен бірінің ғана дәм-тұзы жарасып, ерлі-зайыпты атанады. Сонда қаншама қазақ қыздары ешқандай құжатсыз, некесіз өзі қалаған жігітімен бір шаңыр­ақ астында тұрып, тұрмыс кешіп жатыр! Мінездері жараспаса, ажыраса салады. Екінші рет өзгемен көңіл жарастырып, сол кісімен жаңа­ш­а өмір бастауға бар. Көбіне бір-бірімен тек ашыналық қатынаста болу­ды көздеген немесе карьера қамын ойлап, бала табуды кейінге ысырған жас­тар азаматтық некеге тұруды құп көреді екен. Соның салдарынан талай сәби некесіз туылуда. Бүгінгі таңда бұл көрсеткіш 22 пайызды құрап отыр. Бірақ Қорқыт ата атындағы ҚМУ-дің оқытушысы, психология ғылымда­рының кандидаты Алмагүл Аяғанова «некесі­з туған бала» деген пікірмен мүлдем келіспейді.

- Өз басым аралас некеге де, азаматт­ық некеге де қарсы емеспін. Себебі аралас некеде тек ұлтта ғана өзгешелік бар. Әр ұлттың өз менталитеті, ұстанатын салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы бөлек. Сондықтан аралас неке құрарда бұл жағдайлар қолайсыздық тудырмас үшін өзара үйлесімділік, сыйластық болу керек. Үлкен қадамға барар­да алдын ала дайындалып, сол ұлттың дәстүрлерін толық меңгеріп кетпегенмен, хабары болғаны дұрыс. Сонда ғана ол отбасы ұзақ жасайды, - деген А.Аяғанова ойын одан әрі сабақтады. – Азаматтық неке ұғымы да қазіргі кезде қоғамға таңсық емес. Оған да қарсылығым жоқ. Өйткені осыдан 10-20 жыл бұрынғыдай берік, мықты, тату отбасыларының саны азайып барады­. Ендеше неге азаматтық некеде­ тұрып, алдымен бір-бірін жақсылап таныма­сқа?! Үлкендер жағы балала­рының жар таңдаудағы шешімдеріне араласпаса екен деймін.

Еліміздегі дағдарыс орталығына жыл сайын азаматтық некеге тұрып, алданып қалған 15-20 шақты әйел көмек сұрап келетін көрінеді. Психологтардың пікірінше, нәзік жандылар көбінесе күйеуім бар деп сенсе, ер азаматт­ар оларға тек көңілдес ретінде қарайды екен. Ал екі ортада бала болса­ ше? Исламда бала тәрбиесі әке мен шешеге тең жүктелген. Ислам діні жастард­ың отбасылы болуына ай­рықша мән береді. Пайғамбарымыз Мұхаммед (с.а.у.): «Неке – менің сүннетім, кім менің сүннетімнен бет бұрса, ол менің үмметім емес», - деген­.

Неке қидыру дегеніміз –  ер мен әйелдің адал жолмен қосылып, перзент сүйіп, киелі шаңырақ көтеруі. Аллаһ алдында ақ некесін қиғызу – ислам дінінің, жергілікті АХАЖ бөліміне тіркеліп, неке куәлігін алу – заңның талабы­. Ендеше, әрқашан адал жолмен жүріп, Аллаһтың сүннетінен алыстамайық!

Жансая   ЖҮНІСОВА,

ҚМУ-дің  студенті

Cоңғы жылдары Сыр елінде бұқаралық спортқа бетбұрыстың артқандығы байқалады. Дегенмен, бұқараның сергектікті серік етуіне әлі де жағдай толық жасалған жоқ. Мәселен, облыс орталығында санаулы ғана спорт кешені бар. Бірақ олардың қызметін пайдалануға қарапайым халықтың мүмкіндігі жоқ. Солардың бірқатарын аралап, дене шынық­тыру үшін қанша қаржы керек екендігін бағамдап көрдік.

Халық жиі бас сұғатын «Евразия» мәдени спорт кешенінде жүзу бассейні­нің қызметі үшін 12 жасқа дейінгілер бір сағатқа 200 теңге төлеуі қажет болса, 16 жасқа дейінгілер - 300, ал үлкендер 600 теңге төлейді. Жаттығу залында дене шынықтыру сағатына 500 теңге болса, боулинг ойнау үшін 1000 теңге төлейсіз. Бұлардан өзге аталмыш кешенде футбол, гандбол ойнауға, ролик, коньки тебуге мүмкіндік қарастырылған.

- Жүзу бассейніне күніне 850 адам келсе, жаттығу залына 595 адам, боулинг орталығының қызметін 132 адам тұрақты­ пайдаланады. Кешенде жылына 650 880 адам түрлі секцияларға қатысады. Жалпы,­ спорт кешеніне келетіндер саны бұрын­ғыдан екі есеге артты, - дейді коммерц­ия бөлімінің бастығы Ділдагүл Тілеубаева.

Облыс орталығында жаңадан ашылған теннис орталығы айына жасөспірімдерге 7000 теңгеден, ересектерге 12000 теңгеден бастап қызмет көрсетеді. Ал, «ПетроҚазақстан Құмкөл Ресорсиз» АҚ спорт кешені аталған компания қызметкерлерінің балаларына ақысыз қызмет көрсетсе, қарапайым жұрт ақылы түрде денесін шынықтыра алады.

Міне, көріп отырғанымыздай, әлі де болса қарапайым халықтың арнайы жабдық­талған спорт кешендерінде жаттығуға мүмкіндігі жоқ. Тапқан табыс­тары шайлығынан аспайтын қарапайым халық денесін шыңдауға спорт ғимараттарына барады деу қисынға келмейді.

Сара  ОМАРОВА,

ҚМУ-дің студенті