Макроэкономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету, қолма-қол ақша операцияларын азайтып, көлеңкелі айналымды төмендету, ұлттық валютаның шетелдік валюта­ға қарағанда басымдығын көтеру туралы үш бағыт­ экономикаға долларсыздандыру процесін бастау үшін айтылған ұсыныстар еді. Одан бері екі жылдың жүзі өтті, бұл бағыттың бірде-бірі жүйелік жоспарға ене алмады. Оған не кедергі болды? Бас банкирдің іскерлік тәжірибесі жетіспеді ме, әлде қызметтік белсенділігі төмен болды ма? Әйтеуір, бастаған істің басынан «таяқ ұстаған­ қойшыны» көре алмадық. Ал қазақтың тәмсілінде «қойшы көп болса, қой арам өледі». Демек, бұл айналым­дағы доллардан құтылу мәселесінің назарсыз қалуына бір-бірін жұмсап үйренген мамандар кінәлі болғаны ма? Жоқ, бұл сауалға жауапты экс-бас банкир қызметінен босамай тұрғанда-ақ жауап берді.

- Долларсыздандыру бір күнде шешілетін мәселе емес. Бұл тұрғыда заңнаманы өзгерту, нормативтік-құқықтық актілерге толықтырулар енгізу, қаржылық сауат­тылық және басқа да қадамдар қамтылады. Осы жұмыстар іскерлік тәжірибеге байланысты. Кем дегенде­ 3-5 жылда жүзеге асырылатын шаралар. Барша әлемде қолма-қол ақша операцияларымен күрес жүріп жатыр. Мәселен, бізде қолма-қол ақшамен жүргізілетін төлемдердің деңгейі 93 пайызды құраса, кейбір еуропалық елдерде қолма-қол ақшамен емес төлемдер 90 пайыздан­ асқан, - деп Қ.Келімбетов анығын айтқан-ды.

Теңге мен рубльдің мысын басып тұрған АҚШ-тың долларынан неге сонша қашқақтайтынымызды білесіз бе? Өйткені қазіргі күні әлемде ақшамен жұмыс жасаудың жаңа мәдениетіне көшу үрдісі жүріп жатыр. Ал біз­дегі теңгені доллардың қыспағынан инфляция ғана құт­қара алады. Ұлттық банктің статистикалық мәліметтеріне­ сүйенсек, инфляцияның жылдық деңгейі үстіміздегі жылдың маусымында 7,5%-ды құрады және ҰБ нысаналы­ дәлізі шеңберінде 6-8% деңгейінде сақталуда. Жыл басынан бері айтарлықтай баяулайтын және жалпы инфля­циямен салыстырғанда айтарлықтай төмен деңгейде қалыптасатын баға мен базалық инфляция көрсеткіштері инфляцияның төмендеу үрдісінің маңызды белгіле­рі болып табылады. Десек те сыртқы тауар нарықтарын­дағы ахуал құбылмалы сипат беріп тұр. Мұнай бағасының­ бір баррель үшін 50 доллардан төмен деңгейде қалыптасуы және мамыр-маусым айларында әлемдік азық-түлік нарықтарындағы баға индексінің өсуінің, негізі­нен, сүт өнімдері  мен дәнді дақылдардың қымбаттауы салдары­нан­ инфляцияның ауқымы жоғарылауы мүмкін.

Экономиканы долларсыздандыру туралы идея да осы ойдан бастау алған. Ал халықаралық «Forex Club» компа­ниялар тобының сарапшысы В.Пол­ховский:

- Теңгеге сенім болмаса, экономиканы  долларсыздандырғаннан түк шықпайды. Мұндай жағдайда экономикалық агенттер сенімді әрі балама валюта іздей бастайды. Өйткені кез келген­ экономикалық жүйеге барлық талап пен сұранысқа жауап бере алатын валюта қажет. Долларсыздандырумен күресу үшін теңгеге сенімді күшейту керек. Бұған қол жеткізудің ең сенімді тәсілі – инфляция. Экономикада инфляция деңгейі жоғары болғанда ақша маңызды  рөл атқара алмайды. Сон­дықтан ең  әуелі инфляциямен күресу керек­. Қазір  ұлттық  банк теңгеге басым­дық беріп, айналымдағы салмағын арттыр­у саясатына көшті. Өйткені олар мәселен­і осы қадам ғана шеше алатынын түсініп отыр. Егер ұлттық банк инфляцияны реттеп, төмен деңгейде ұстай алатынын көрсетсе, біртіндеп теңгеге деген сенім күшейеді, - дейді.

Ақша-несие саясатын тұрақты бақыла­уда ұстап отырған мамандар эконом­иканы доллардың дендеп алғанын­а 2015 жылға дейін жүргізілген қаржылық сая­сатты кінәлайды. Олардың пікірінше, шетелдік қар­жы ұйымдарынан келіп жат­қан жеңіл несие біздің банктерге ойлануға, жүйелі саясат жүргізуге мүмкіндік бермеген. Салдарынан бас-аяғы он шақты жылдың ішінде біздің ел тіркеліп, жұмыс істеп жат­қан­  банктердің  саны жағы­нан ТМД елдерінде алғашқы үштікті еншілеген. Қаржыгерлер  елдегі  банктердің  бір-біріне  қосылып, іріленуі  қаржылық  жағдайдың оңалуына, ең бастысы, ішкі нарықтың долларсыздануына ықпал ететінін алға тартады. 1990-2000 жылдары валюталық заңнама қатты ырықтанды­рылған. Елдегі валюта айырбастау  бекеттері тәулік бойы жұмыс істеген. Бүгінгі таңда тұтынушылардың санасы теңгем­ен есеп айырысуды толық қабылдап үлгермей жатыр­. Мұны бір сәтте өзгерту мүмкін емес. 2000 жылғы қаржы дағдарысы бізге қатты әсер еткен жоқ. Өйткені ол кезде  азық-түлік пен шикізат бағасы  тұрақты  сақталды.

Мемлекет басшысының Үкімет активімен кездескенде «Бізге Ресейдегі немесе Қытай Халық Республикасындағыдай жүздеген банк қажет емес. Ішкі нарықтың талабын өтеуге 5-6 банк те жетеді» деп кесіп айтуы, сірә, қаржы нарығындағы бірігу процесінің дұрыс екенін ұқтырып тұрғандай. Соңғы кездердегі екінші деңгейлі банктер­дің  саны  қысқарып  жатқандығы  да  жұмысты  оңтайландыра  түседі. Ендігі міндет – ұлттық валютаның салмағын біртіндеп арттыру. Қазақстан долларсыз экономиканың бет-бейнесі қандай болатынын біліп алды. Ел ішінде ғана емес, халықаралық сауда-саттық кезінде­ де теңгені айырбас құны ретінде пайда­лану нақты нәтиже  бере бастады. Ұлттық банк төрағас­ы  Данияр Ақышев өткен аптада журналистермен жүздескен кезде­ долларлы­қ активтерге салынатын салық­ты  қысқартып, алтынға  басым­дық беретінімізді айтты. Бұдан аңғаратынымыз, алдағы уақытта ақша айырбастау пункттерінде алтын айырбас құны  ретінде  айналымға  енеді.

- Ірі экспорттаушылар мен импорттаушыларға  доллардан  бас  тарту  тура­лы­  сөз  қозғауға әлі ерте. Доллар­сыздандыру саясаты кешенді түрде жүргізілуі үшін теңгенің ақша айна­лымындағы маңыздылығы арта түсуі тиіс. 2016 жылы долларсыздандыру ісі бастау алып, теңгемен салынған депозит  көлемі, алдын ала берілген мәлімет бо­йынша 53,2%-ға дейін өссе, шетелдік валютадағы салымдар 10%-ға төмен­деген. Сөйтіп депозитті долларсыз­дан­дыру деңгейі 2016 жылдың қаңтар айынан­  бері 70%-дан 56,7%-ға жеткен. Қазір  экономиканы  долларсыздан­дыру  теңгемен несие беруді жеңілдету, несие саясатында  теңгеге  басымдық беру және экспорт-импорт операцияларын доллар­дан тыс валютамен жүр­гізу сынды қадамдармен іске асып жатыр­. Егер АҚШ валютасының айналымдағы ықпалын 40%-ға дейін түсір­сек, теңге мен шетелдік валютаның текет­іресінде тепе-теңдік орнайды, - дейді  қаржыгер  Ілияс Исаев.

Долларды экономикадан ығыс­тыр­ған  жағдайда қандай да бір валютаның қолданылуына тыйым салынбайды. Мұндағы басты мақсат – төл теңгеміз­дің айналымдағы бағасын арттыр­у. Сол арқылы экономиканы сыртқы қатер­лерден сақтап, ақша саяса­тындағы тың өзгерістермен жаңа қадам жасау. Дамуды­ң  басты саласы саналатын тармақ­ты доллардан тазар­ту үшін ұмтылып­ жатқан­ ел жалғы­з біз емес. Осыған  дейін  теріс­кейдегі көршіміз де дәл осы  бағытта жұмыс істеуге көшкен. Жуырда мұндай шешімді қабылдағандардың  қатарына Түркия мен Үндістан да қосылды. Оған себеп болған екі ел арасынд­а  экономикалық  сауда-саттық байланыс­ы. Әзірге  доллардан құтыл­ған тек Қытай ғана. Экспорттық-импорт­тық операцияларды ұлттық валютад­а жүргізу де саланы табысты етуге бағыттайтын жол. Алайда бізде Еуразиялық экономикалық одақ деген ортақ ұйым бар, доллардан құтыламын дегенше одаққа мүше елдер ортақ валютағ­а бағын­ып  қалмаса, игі.

А.НҰРТАС

Бабаларымыздан «бір тал кессең, он тал ек» деген тәмсіл қалған. Ал қызылордалық атқамінерлер биыл он емес, мыңдаған түп көшеттерді көше бойына отырғызды. Бұл жылдағы қалыптасқан дәстүр іспетті. 2015 жылы аймақ басшысының “облыс  елді мекендерінде санитарлық тазалық, көркейту және көгалдандыру туралы” өкімі қабылданды. 2016-2017 жылдары аймақта 69 гектар жерге жасыл  белдеуд­і  қалыптастыру жоспарлан­ған. Оның  24 гектары Қызылорда­ қаласына тиесіл­і. Десе де, оның шығымдылы­ғына шындап  жаны  ашып  жатқандар  некен-саяқ. Яғни,  облыс­ әкімі өзі  бастама  жасаған жоба бүгінде  толыққ­анды  жүзеге  аспай  отыр. Оны жа­қында өткен аппарат мәжілісінде айтылған­ деректер  де растайды.­

Мәселен, былтырғы жылы қала күніне  орай Тәуелсіздік  даңғылы  ашыл­ғаны  белгілі. Оның жиегін жасыл желекке­ айналдыру мақсатында Қырымбек Елеуұлы бірқатар тапсыр­малар жүктеген. Осы аумаққа жауапты «Қызылорда су жүйесі» МКК жаңа даңғыл­дың бойына 4800 түп көшет отырғызған. Енді оның шығымдылығы адам шошытады. Облыстық табиғи ресур­стар және табиғат пайдалануды реттеу басқармасының басшысы Нұрлыбек Жолдасбаевтың айтуынша, 4800 түптен көктегені – 48 ғана. Яғни, 1 пайыз. Бұған жауапты «Қызылорда су жүйесі» МКК-на айтылар сын орынды. Бізде сол аумақты барлап қайттық. Көрдік. Ұзына бойы шыбықтарды отырғыз­а беріпті. Нәр алғандары жоқтың қасы. Тіпті, көшеттерге тіл бітсе, біраз жайттың беті ашылары анық. Әрине ол мүмкін емес. Оған арнайы су келетін арық та жоқ. Бұл қалай болғаны? «Аттандап» басталған бастаманың бұлайша бөгелуіне не себеп? Әлде көгалдандыру жұмысында науқаншылдық  басым ба? Тағы бір байқағанымыз, шыбықтарға көптен ешкім көңіл бөл­меген сыңайлы. Егілді деген аты болмаса, «көшеттер көгеріп­ті» деген ақпаратты айта алмаймыз.

Ал өзге мекемелерге бекітіліп беріл­ген аумақтар «Қызылорда су жүйесіне» қарағанда шүкіршілік етуге жарап тұр. Мысалы, Рәміздер алаңы мен Президент саябағына дейінгі аралықта егілген­ 5 мың түптің 90 пайызы нәр алған. Бұл жүйелі жұмыстың барлығын байқатады. Жалпы, Сыр өңірі экологиялық аймақ­қа  жатады. Арысы Аралдан, берісі Байқоңырдан келетін залалдың зиянын айтып, қазбалаудың қажеті шамалы. Сондықтан бұл мәселені шешудің бір жолы – айналаны  жасыл желекке айналд­ыру. Бірақ жүрдім-бардым қарайтындар жүктелген міндетке мойын­сынбаса, мұның  барлығы  арман­ күйінде қала бермек. Мәліметтерге сүйенсек, жыл басынан бері аймақта 200 мыңға жуық көшет егілген. Айтпақшы, 2017 жылғы 22 сәуірде облыс көлемінде «Бүкіл қазақстандық ағаш отыр­ғызу» акциясы өткізілген еді. Акцияға облыстық, қалалық мәслихат депутаттары, облыстық басқарма, департамент, инспекция және басқа да ұйым басшылары қатысып, барлығы 20500 адам күші жұмылдырылып, 59800 дана жергілікті жерге жерсіндірілген ағаш көшеттері егілді. Оны бақылауға арнайы мобильді топ құрылған. Ал ақжағалылар еккен көшеттердің қалай көктейтінін уақыт көрсетер... Сонымен қатар қала тұр­ғындары тағы да сарқырама немесе лоток­тар салса деген ниетін білдірді. Өйткені, талдардың тіршілік нәрінсіз өсіп-өне  алмайтыны  белгілі...

Қозы  Көрпеш   ЖАСАРАЛҰЛЫ

Былтыр облыс орталығында ел тәуелсіздігінің 25 жылдығы мен қала күніне орай бірқатар әлеуметтік нысандар пайдалануға берілді. Несін жасырайық, шын қуандық. Себебі жұрт игілігіне жасалған дүние ғой барлығы. Қуанғанымызды қайтейік, аймақ басшысының өзі барып лентасын қиған ғимарат бүгінде қаңырап бос тұр. Әрине, өз жұмысын бастағандар да баршылық. Десе де, мақтаулы жобалар өз жемісін бермей келеді. Қос тойдың қарсаңында ел игілігіне берілген нысаның бірі – «Солтүстік» сапаржайы  болатын.

Автобекеттің  ашылуы алдымен кейбір мәселелердің түйінін тарқататындай  көрінген. Облыс­тың солтүстігінде орналасқан екі аудан тым алыс. Сондықтан сапаржайдағы  жағдайды  кө­ріп, жолаушылар үшін  сервистік қызмет оңал­ғандай еді. Онда күту за­лы, медициналық пункт, диспетчерлік, механикалық, ана мен бала бөл­мелері қарастырыл­ған. Мемлекеттік-жекемен­шік  әріптестік ая­сында ашылған авто­бекеттің  құрылысын «Романов  және К» ЖШС өз қаражаты есебінен жүргіз­генді. Жалпы ау­мағы  20 мың шаршы метрді құрайды. Уақыт өте келе әлгі облыс әкімі барған кездегі көріністің барлығы көрген түстей лезде жоқ болды. Бүгінде мұн­дағы заттар мұржайдағы  экспонаттай назарда болға­нымен, кәдеге аспай  қалған.

Сіз не дейсіз?

Ерлан Жаңабаев, Қызылорда облысының жолау­шылар көлігі және автомобиль жолдары бас­қармасы басшысының орынбасары:

– Тасымалдаушылар  автобекетке  барған  тиімсіз  дейді. Себебі­ халық ол жерге бармайды. Қазіргі таңда­ біз мұны бұқараға түсіндіріп жатырмыз. Келген­ тасымалдаушылары реттеп, әзірше аралық аялдам­а  ескі  базар  жақтан ашылды. Автобустар сол жақтан­  қатынап жатыр. Алдағы уақытта сол­түстік ауданға  қатынайтын  автобустарды жаңа  сапар­жайға  көшіретін боламыз.

Күні кеше ғана осында барып, нендей әрекеттер жасалып жатқанын бағамдап қайттық. Сапаржайдың  автотұрағында бірде-бір автобус жоқ. Жолға шығып  кеткен  болар­ деген­  оймен ішке ендік. Екі  касс­а тұр. Бірі жабық, екін­ші­сі ашық. Күту залындағы орындықтардың барлығы­н ық­шамдап, бір бұрышқа жинап­ қойыпты. Жолға асыққан жолаушыны да байқамадық. Тек сапаржайдағы  кассирдің да­уы­с­ы ғана бос тұрған ғимараттың ішінде жан баласы бар екендігін айқындайды. Одан басқа адам көзге ілікпеді. Жолаушы кей­пі­не еніп, жөн сұрастық.

– Жалағаш  ауданына қарай автобус нешеде жүреді? - дедім мен.

– Білмеймін. Мұнда автобус  жүрмейді? - деді кассир.

– Онда несіне жұмыс істеп  тұрсыздар? Негі­зін­де билеті қаншадан? - деп қайта сөзге тарттым.

– Билеті – 300 теңге. Жолаушылар  мұнда  келмейді. Барлығы ескі ба­зар­  жақтан мінеді. Біз тек жолаушы тасымалдайтын кәсіпкерлерге белгі қойып  береміз,- деп қысқа қайырды кассада  отырған  қыз.

Шындығын  айтайық, бұл  маңнан  екі  қоғамдық көлік өтеді. Олар – №19,  4 бағытта қаты­найтын маршруттар. Сөйтіп, ескі базарға кел­дік. Ығы-жығы халық. Базар маңындағы автотұраққа беттедік. Қаздай тізіліп Жалағаш  ауданына және іргелес ауыл­дарға қатынайтын  автобустар  тұр.

– Жаңадан автобекет­тің ашылғаны жақсы. Оған қанша қаржы жұм­салды? Сапаржай ашылған кезде біздің бәрі­міз­ді сонда көшірген. Ке­йіннен осында қайтып келдік. Себебі онда келе­тін жолаушылар тым аз. Жол шығынымызды да ақтамайды. Халықтың барлығы  осында  үйреніп қалған. Және ол жерге баратын қоғамдық кө­ліктер некен-саяқ,- дейді Жалағаш ауданына қа­тынайтын автобустың жүргізушісі.

Жолаушылардың да айтар пікірі осы. Сонымен қатар Қармақшы, Төретам, Қазалы, Арал ауданына баратын жо­лаушылар теміржол вокзалынан автобусқа міне­ді. Онда күтушілер залы тұрмақ, отыратын орындық  та жоқ. Былтыр ғана жарнамасы жер жарған сапаржайдың жайы бү­гінде дәл осындай. Айтпақшы, ашылу салтанатында «Солтүстік» сапаржайдан Жалағаш-Аққұм бағытындағы алғашқы рейс жолға шыққан бо­ла­тын. Шамасы, сол авто­бус алғашқы да соңғысы-ау дейміз...

Қ.ЖАСАРАЛҰЛЫ

«Теңгедей өзiң болғанмен, теңiздей көрiп тамсанам»  деп  тебiренiптi Саршолақ шайыр өзi туған Шалқар өңiрiндегi шап-шағын ғана Жомарт көлi туралы. Сол айтқа­ндай  қазақ  киносы тура­лы зәуде бiр жылы сөз ести  қалсақ та  жүректегi азды-көптi тоң жiбiп, көңі­ліміз көл-көсір бола жаздап, балмағыз  бiр  күйге  түсетi­нiн несiн  жасырайық. Неге бұлай болғанымызды түсiндiру үшiн алысқа бармай-ақ әңгiменi қазақ киносының тарихатынан баста­масаң  болмайды.  Сондықтан оны көршi өзбек елінiң кешел­і-бүгiнгi осы кино саласыме­н салыстырудан әрi аттамай-ақ қойсақ та  болатын сияқты.

Иә, әнебір жылы Сарыағашта болдым. Бiр аңғарғаным жергiлiктi қазақтар өзбек мәдениетiн кереметтей құрметтейдi екен. Солар ала-тақиялы ағайындардың жұрт аузына iлiккен өнерпаздарының (актер, артистерiнiң) қай-қайсысын да түстеп танып, қай кинод­а, қандай рольде ойнағанына шейiн майын тамызып әңгiмелеп отырған­ын көргенде, әрi қызықтым, әрi қызғандым. Қазекемнiң бәсекешiлдiгi шығар,  әйтеуiр мұнда қалталы қазақтар қыз ұзатып, келiн түсiрсе, тойға Ташкенттен әртiс, киноактерлер шақыру да үрдiске айналған. Өзбек әшулә (өлең) айта бастаса болды, қазақтың жiгiт-желең, қыз-қырқындарынан бастап жасамыстарына дейiн ұршықтай үйiрiлiп билей жөнеледi. Жергiлiктi қазақтардың ауызекi сөйлеу үрдiс­терiнде өзбек ырғағы (интонациясы) басым екенiн бұрын да аңғаратынмын. Сондай-ақ олар «Қазақфильмдікіне» қарағанда «Өзбекфильм» киностудиясы  шығарған үлкендi-кiшiлi фильм­дерге әуес. Әуес деген бергi жақтағы сөз, алда-жалда өзбек киносы басталса, iшкен асын жерге қояды. Несіне жасырайын, сондайда осы күнгі қазақ телесериалдарын көргенде осы біз қашан кино түсіруді үйренер екенбіз деп өзіме-өзім налып, жер шұқылағаным еске  түседі.

Бұлар неге сонша құмартады екен деп, DVD дискiде сатылса, бiр-екi кинос­ын өзiммен бірге ала барған компьют­ерге  салып  тамашалағым келдi. Сатылады екен. Сатылмақ түгiлi кез  келген  жерде қаптап тұр. Арзан. Он-он екi кино жазылған бiр дискi 4500-5000  өзбек сомының төңiрегiнде. Қазақ  пұлына  шаққанда   айналасы  450-500-ақ теңге. Ал содан көре бас­тайын. Алғашында тiлiн толық түсiне алмай­ бiраз қиналдым. Қайта көрдiм. Қайта тамашаладым. Бiр-екi күннен соң сөзбекшені де үйреніп алдым. Ден қоя білсең, қазақшадан айырмашылығы да аз екен. Сол баяғы дүңгiршекке қайта барып, тағы қандай киноларын бар? - деп сұрадым. Сатушы қыз күледi. «Аға, бәрiмiз де осылай әсте-әсте «өзбек»  болғанбыз», - деп қояды.

Өнерден азды-көптi хабарым бар. Бiз көрген «Фатима мен Зухра», «Ойын», «Сүйiнiш», «Бақыт үшiн миллион», «Егiздер», «Жалғыз», «Жұлдызсыз аспан» секiлдi кинолары көрер­мендi, қарапайым адамгершiлiк қағи­даларын қарапайым ғана көрiнiстермен жалпыға ұғынықты етiп насихаттау арқыл­ы баурап алады екен. Абай айтпақшы, «Мұнда жоқ алтын иек, сары-ала қыз». Бәрi өзбек халқының өмiрi­нен, ұлттық дәстүр-салтынан алынған кәдiмгi таныс жайттар. Сөйте тұра, ешкiмдi  жалықтырмайды, тiптi тартымды дер­лiктей дүниелер. Әл­бетте, арзан күлкi, жасанды жыла­уық көрiнiстер де баршылық. Әйтсе де көрермендерiне, әсiресе, әзіл, қалжыңқұмар өзбектердiң өздерiне қатты ұнайтыны көрiнiп-ақ тұр. Бұл жердегi  мақсатымыз өзбек өнерiн, өзбек  киносын насихаттау емес. Айтпағымыз, әшейiнде Орта Азияның бары­сына айналып барамыз деп күм­пілдеп күпсiнетiн бiздiң қазекең, қазақ киносы  әлемдi  бағындыра  бастады деп, жыртылып, жарыла  жаздайтын  «Қазақфильм» басшылары осыған қалай қарайды  екен? Шынында да осы бiздiң кино саласында солар айтқандай «Әлемдi бағындыра бастаған» қандай-қандай дүниелерiмiз бар? Олар өзбек киносы бiздiң базарларды жаулап алғанын­  бiле ме екен?

Ақиқатын айтсақ, адам санасына кiтапқа қарағанда мәдениет пен өнердiң музыка, кино сияқты салалары тiкелей, жедел әсер ететiнi рас. Ал, құлағы өзбек музыкасын, өзбек әуезiн тыңдауға, көзi өзбек киносын тамашалауға дағдыланып кеткен оңтүстiктiң қазақтарына өзбекке  бүйрегiң бұрады, өзбекше араластырып  сөйлейсiңдер, дастарқандарың өзбекше жайылады деп ренжу де орынсыз. Яғни, бұл жақта өзбектiң ұлттық идеологиясының нышандары басым. Ал біз өзімізді өзіміз мақтағаннан ғана алдымызға жан салмайтынымыз және рас. Бiздiң шонжарларға, шонжарлар тұрмақ ауыл, аудан, облыс деңгейiндегi әкімдер мен солардың айнал­асындағы  жандайшаптарға  қазақтың ұлттық идеологиясынан, ұлттық педагогикасынан бүгiнгi ұрпақты ажыратып  тастадық-ау, жастарымыз да, қартта­рымыз да орысты ғана Құдайындай көреді десең, саған текекөздене қарайды. Ендi бiрнәрсе десең «ұлт араздығын қоздырушысың» деп ұстатып жiберуден  тайынбайтыны  бетiне  шыға келедi. «Надан, бейшара-ай!» - дейсiң iштей.

Өзбектер 25 жылдан берi қазекем­шілеп өйтеміз де бүйтеміз, барыс та, қасқыр да боламыз деп күмпiлдеген жоқ, олардың киногерлерi де өз ұлты үшiн, өз ұлтының дәстүр-салтының мерейi үстем тұруы үшiн қызмет етумен келедi. Әрине, күні кеше дүниеден озған­  Ислам Каримовты жек көретiн­дер оларда да жетерлiк болды. Бiрақ, құдайшылығын айту керек, ол туралы өзбектерде «ол еуропашыл, ресейшіл, католикшiл, тілімізді өркендетпеді» деген бiрауыз сөз жоқ. Сондықтан да олар өз тілінде-ақ тәуелсiз ұлттық өнер жасап келедi. Ташкентте орыстардың өзі өзбекше сөйлейді. Бiз ше? Жер-жаһан­ға  жар  салған  «Көшпендiлерiмiз» анандай болды. Сөйте тұра, «керемет жасадық, бұл фильм әлемдiк прокатқа шығатын болды» деп сақалы аппақ атақты­ актеріміз жарияға жар салды. Газеттiң бiрнеше нөмiрiне құлаш-құлаш  мақала жазады. Тiптi, фильмнiң әнебiр тұсын пәленшекемнiң айтуымен түсiрдiк деп мақтанғанын да көрдiк. Олар сол сөзіне ұялудың орнына ұлы жұмыс бiтiргендей қанасына сыймай, әлі де тасып-төгiледi. Әрине, «Көшпен­дi­лерге» деп бөлiнген де алынған мол ақша түгелдей алаяқтарға, кемталап режис­сураның жемтiгiне айналды деген­дердің сөзіне құлақ  асқан жан болма­ды. Әрине, онда  бiз­дiң  шаруамыз  да жоқ. Тек, осы фильмде­ «Жұлдыз туды»  деген  ұранды  сөздi  естiгенде тiк­сiнiп қалғаным рас. Өйт­кені,  бұл Таурат­тан алынған сөз сияқты.­ Бүкiл фильм­нен осы күнi қазақ арасындағы Ислам дiнiне, мұсылманшылыққа iрiткi салмақшы болып жүр­ген тәңiр­шiлдiк наным-сенімнің (тенгризм) иiсi аңқып тұр. Бұл – кейбiреу­лердiң тап­сыр­масымен жасалған iсi болуы­ да мүмкiн-ау деген ойға кеттiк. Осы «Көш­пенділер» фильмі аяқталғанша одан домбыраның дың еткен бiр дұрыс  даусын  естiмедiк.

Ал 16-17 жас аралығындағы мың бала­дан қол жиып ел қорғаған, 93 жасында қайтыс болған әрі би, әрі батыр Сартай туралы «Жау жүрек мың бала» фильмінде оны 16 жасында өлтіргеніміз былай тұрсын одан екіқабат болып қалған­ қызды ойлап тауып, оған шаңырақ көтертіп масқара болдық. Бірін­ші­ден, Сартай батыр туралы мұрағаттарда дерек көп. Ол деректер фильмге пайдаланылмай далада қалды. Екіншіден, қазақ ешуақытта киіз үй тігерде шаңырақты әйел жыныстыға көтертпейді. Олар тек уық қадайды. Ал 16-ға толар толмас қыздың үйінде отырып екіқабат боп қалуы о заманда адам естімеген уақиға. Бұны қай антатқыр көрләт фильмге не үшін енгізгенін қайдам... Сонымен…

Сонымен, егер «Көшпендiлерге» немес­е «Жау  жүрек мың балаға» бұйыр­ған  қыруар  қаржының ширегi ғана өзбек не қырғыз киношыларының қолына түссе, қандай ғажап дүниелер, ұлттық дүниелер жасар едi деп күйіне­мін iштей. Иә, олардың қолын жоқшылық қысып отыр. Жасаған Иемiз қазақ жерiне осынша байлық пен бақ берген екен. Соның қадiрiн білмей, киноны бүгінгі ұрпағымызда ұмытылып қалған ұлттық сананы оятуға жұмсамай, ақша десе ит көрген ешкiкөзденiп шыға келетiн дертке душар болдық. Сондықтан, ендігәрі бiрден аспандағы Айды аламын деп, Голливуд боламыз  деп  шалабымызды  шайқамай-ақ,  көршiлес  бауырларымызға  күлкi  болмай-ақ  әуелi өзiмiздiң топырағымыздағы бүгiнгi мәселелерді, ұлттық тілі­мізді, ұлт­тық тәрбиемізді сөз ететiн, ойлан­дыратын әрi қарапа­йым, әрi арзан, ұғынықты­ да тартымды дүниелерден бас­тауымыз керек шығар? Әттең, бұл орайда да «Қазақфильм» кино­студия­сын ұлттық дәстүрдi, ұлттық сананы жете бiлетiн, әрi бiлiмдi, әрi таза қазақы намысы, ұлттық намысы бар азамат­ басқармай iстiң  iлгерi  басуы… Әй, қайдам?..

Айтпақшы, сол «Көшпендiлердi» әлгiндей етіп түсiргендердiң әрқайсысы миллиондаған қаржыны қайда шашқан­ына жауап берудің орнына қазiр әр терiнiң пұшпағын илеп жүр. Бiреуi кейін Жастар театрына бастық болды. Оның театрға не қатысы барын бiз бiлмеймiз. Соны түсiне алмаған теат­р ұжымы да, көрермен де үндеген жоқ сол кезде. Баяғыда өнерге үш қайнаса  сорпасы қосылмайтын партия һәм кеңес­ қызметiнiң ортақол­дау қызмет­керi бiр-ақ күнде Мәдениет министрi болып шыға келгенде қазекем осылай үнсiз қалған. Есесiне репетицияны «Тренировкамен» шатыстыратын минист­р келгенде ұлардай шуладық. Айтпақшы, ХV ғасырдағы басты кейіпкерлері осы күнгі қазақтардың сөйлеу стилімен сөйлейтін «Қазақ хандығы» фильміндегі өрескелдіктер туралы әлі ешкім жұмған аузын ашпай отыр. Неге?

Алматыға осындай әрi-сәрi оймен қайтқан басым келе сала кино туралы әртүрлi басылымдарды қарайтын «ауру» тауып алдым. Сондағы ойым – бәлкiм, қателесетiн шығармын, мүмкiн менiң бiлгенiм қырықтың бiрi ғана шығар деген­ күдiк еді, баяғы. Бiрақ, аса қателесе қоймаған секiлдiмiн. Мұның бәрi бұрыс болса, төрелiгiн жұрт айтсын! Халық  не дер екен?

Мырзан  КЕНЖЕБАЙ,

ақын,

ҚР  Мәдениет  қайраткері

Бүгінде құмар ойынының шырмауына түскендердің қата­рына Е. де қосылған. Уақыт өте қалтасындағы  барын азғын ойынға­  салған оның бұл құрықтан құтылуы қиындай бастады. Осы үшін бейкүнә адамның қанын төгіп, шақшадай басы шарада­й боларын білсе, жаза баспай­ тұрып тыйылар ма еді, бәлкім. Алайда көз алдында жылдам­ әрі жеңіл жолмен қыруар қаржы табудың тетігі менмұндалағанда, адалдық  туралы  ойланып тұруға уақыты да болмады.

Осылайша  құмарлықтың  торына топ ете түскен ол кезекті ойында барлық қаражатын компьютер клубына жұмсап жібереді. Ақшасынан  айырылып, амалы таусылады. Ойлана келе ақырғы жос­пар­ға жүгінеді. Қолындағы бары – травматикалық тапаншаны пайдаланып ақша таппақшы. Сөйтіп, ұялы телефон арқылы «Делюкс» такси фирмасына тапсырыс беріп ғана  қоймай, оператордан жүр­гізушіге  20 000 теңгеге қайтаратын  ақша  алып шығуын ескертеді. Тапсырыс  берген мекенжайға такси­ келген соң артқы орындыққа  жайғасқан  Е.  жүргізу­шінің сеніміне кіру үшін  бір­неше жерге барып, қаланы 3 сағат бойы аралайды. Ал өзінің арам пиғылын жүзеге асыратын сәтте такси жүргізушіне қараңғы,  жарығы  жоқ  көшенің  бойына  түсіп, көше соңын­а тоқтауын сұрайды. Ол жерге келген соң сотталушы Е. такси жүргізушісінің желке тұсынан­ тапаншамен 2 мәрте оқ атады. Оның өлгеніне көз жет­кізгеннен кейін киімін тінтіп, 20 000  теңге  ақшаны  өз қалта­сына­  басады. Мұнымен тоқтамай мәйіт­ті артқы орындыққа отыр­ғызып, өзі көлікті басқарады. Бағы­ты – Тұрлығұлов көшесі. Діт­теген жерге жеткен соң қыл­мысын  жасыр­ып, бөтеннің мүлкін жою  мақсатында мәйітті машинасының  ішінде қалдырып, өрт қояды. Көліктің  есік-терезесін құ­лып­тап, оқиға орнынан ізін суытады.

Осы жылдың 10 шілдесінде Қызылорда облысының қыл­мыс­тық істер жөніндегі маман­дан­ды­рылған ауданаралық сотының үкімімен сотталушы 25 жастағы Е. есімді азамат ҚР Қылмыстық Коде­ксінің 99-бабы 2-бөлігінің 8-тармағы (пайдакүнемдік ниетпен адамды өлтіру), 192-бабы 2-бө­лі­гінің 4-тармағы (қаруды пайда­лану­ арқылы жасалған қарақшылық), 202-бабы 2-бөлігінің 1-тармағымен (өрт қою арқылы бөтеннің мүлкін қасақана бүлдіру) бойынша кінәлі деп танылып, мүлкі тәр­кіленді. Түпкілікті 15 жылға бас бостан­дығынан айырылып, жазасын қылмыстық-атқару жүйесінің қауіпсіздігі барынша жоғары мекем­есінде өтеуге деп белгіленді.

Үкім заңды күшіне енген жоқ.

Ж.БАҒЛАНҚЫЗЫ

Аман  АБАСИЛОВ,

Қорқыт  ата  атындағы  ҚМУ

қазақ  тілі  мен  әдебиеті  және журналистика  кафедрасының қауымдастырылған  профессоры,

филология  ғылымдарының  кандидаты

Бүгінгі күнді ұлт дамуының алтын кезеңі, асыл арманы орындалған заман деп атауға болады. Өйткені ата-бабаларымыздың азат және тәуелсіз Отанды аң­саған көп ғасырлық қиялдарын іс жүзіне асырдық. Ата-бабамыздың сол асқақ арма­нын баянды етудег­і қазіргі «қазақстандық арманымыз» қандай, оны қалай жүзеге асырамыз, мемлекетті қалай кәсібилендіреміз, ол үшін  қандай реформа жүзеге асуы тиіс, қоғамдағы құқық тәртібі мен заңдылық қалай болуы ке­ре­к, елді индустрия­ландыру мен экономикалық өсімге қа­лай жетеміз, қазақстандықтардың азаматтық біртектілігі мен біртұтастығын қалай нығайтамыз, транспарентті және есеп беретін мемлекет­ті қалыптастыру үшін не істеуіміз керек деген сауалдар Елбасы Нұр­сұлтан Әбішұлы Назарбаевтың  бес институционалдық реформаны жүзеге асырудың 100 қадамында егже­й-тегжейлі сөз болған еді. Одан ке­йін Ел президенті «Ұлт жоспары – қа­зақстандық арманға бастайтын  жол»  атты мақаласында сол реф­ормаларды жү­зеге  асырудың  практикалық мәселелері: әр­бір рефор­маның халқымызға береті­н кәсібилік, құқықтық, бірегейлік, экономикалық және есеп берушілік игілік­теріне жіті тоқталады және оны бүкіл ел болып жүзеге асыруға шақырады.

Ал биылғы жыл басындағы халыққа Жолдауында Қазақстанның үшінші жаңғыруы баста­лғанын жариялады. Енді осы жаңғыру қалай жүзеге асады, онда нені ескеру қажеттігін баяндаған «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласын халық назарына ұсынып отыр. Мұнда ол: «Мен еліміз мықты, әрі жауапкершілігі жоғары­ біртұтас ұлт болу үшін болашаққа қалай қадам басатынымыз және бұқаралық сананы қалай өзгертетініміз туралы көзқарас­тарымды ортаға салуды жөн көрдім», - деп бастайды.

Елбасы мақаласында қамтылған мәселенің бәрі де өзек­ті, бәрі де мәнді. Бұл қоғамға жаңа леп, жаңа сенім әкеледі, сонымен қатар ұлттық дамудың жаңа міндеттерін жүктей­ді. Мұнда рухани жаңғырудың бастауы – ұлттық сана, тірегі – ұлттық тіл, арқауы – білім, мекені – туған жер, дербестігі – мәдениет, мақтанышы – азамат­ болуы керек деген кешен­ді шаралар  сөз  болған.

Мен тіл маманы ретінде ұлттың рухани жаңғыруын тілдік сананың жаңғыруымен байланыстырамын. Өйткені «Тіл – халық  рухы, ал халықтың  рухы – оның тілінде» деп белгілі ғалым В.Фон Гумбольдт айтқандай, Елбасының айтып отырған ұлттың рухани коды да сол тілде жатыр. Сондықтан да қазақ тіліне тек қарым-қатынас немесе шы­ғарма тілі деп қана емес, ұлттық сана-сезімді, дәстүр мен салтты, халықтың барлық бітім-болмысын танытатын рухани құрал ретінде қарау керек. Мұны ұлы даланың көсемдері мен шешендері терең сезінген. Осыдан келіп, әл-Фараби: «Үнінен, тілінен және дінінен айырылған халық жер бетінен жойылып кетеді» десе, Абай: «Өнер алды – қызыл тіл» дейді, Ахмет Байтұрсынұлы: «Өз тілімен сөйлескен, өз тілімен жазған жұрттың ұлттығы еш уақытта адамы құрымай жоғалмайды. Ұлттың сақталуына да, жоғалуына да себеп болатын нәрсенің ең қуаттысы – тілі. Сөзі  жоғалған  жұрт­тың өзі де жоға­лады. Өз ұлтына бас­қа жұртты қо­самын дегендер әуелі сол жұрт­тың  тілін аздыруға тырысады», «Егер біз қазақ деген ұлт болып тұруды тілесек, қарнымыздың ашпау қамын  ойлайтынымыз  сияқты  тіліміздің  де сақталу қамын қатар ойлау керек­», - дейді. Ғұмар Қараш: «Тіл  сақтауға мүмкін болғанда­, ұлт сақталуға тиіс. Біз тілімізді қанша сақтасақ, ұлтымызды да сонша сақтаған боламыз» десе, Халел Досмұхамедұлы: «Тіл – ұлттың жаны. Өз  тілін  өзі  біл­меген  ел – ел болмайды», - дейді.  Мұстафа Шоқай: «Ұлт­тық рухты­ң негізі – ұлттық тілі» десе, Мұхтар Әуезов: «Ұлттың тілі – сол ұлттың жаны, жан дүниесі», Бауыржан Момыш­ұлы: «Тіл – ұлт қасиетін ай­қын­дайтын белгі,  ұлттық салт-сана өзегі», - деп жазды. Ал Елбасы мақаласында: «Әжептәуір жаңғы­рған қоғамның өзінің тамы­ры тарихының тереңнен бастау алатын рухани коды болад­ы. Жаңа тұрпатты жаң­ғырудың ең басты шарты – сол ұлттық кодыңды сақтай білу. Онсыз жаңғыру дегеніңіздің құр жаңғырыққа айналуы оп-оңай», - дей келе, «Егер жаң­ғыру елдің ұлттық-рухани тамырынан нәр алмаса, ол адасуға бастайды» деп түйін жасайды.

Елбасы мақаласында көр­сеткен таяу жылдардағы мін­деттердің ең бастысы да осы  тіл мәселесіне арналған. Бұл – әліпби  ауыстыру  мәселесі.

Көптеген елдерде тіл саясатын жоспарлайтын негізгі субъекті деп әр алуан мемлекеттік және мемлекеттік емес органдар мен институттарды атайды. Ал адамдардың  саналы­  әрекетін қажет ететін тілдің негізгі салалары деп тілдің нормативті-стилистикалық жүйесі, терминологиясын қалыптас­тыру мен дамыту және әліпбиі мен емлесін жасау­, жетілдіру мәселелері көрсетіледі. Осы­лар­ға назар аударсақ, әліпби жазба тілді қалыптастырудағы адамдардың  саналы  әрекеттері­нің бірі, тіл  саясатының  басты  нысаны­ екендігін  көреміз.

Әліпби – арғы тегі гректің «alphabetos», яғни альфа және бета деген басқы әріптердің атынан алынған атау. Ол жеке дыбыстық элементтерді символ арқылы айқындап, тілдегі сөздердің дыбыстық келбетін бейнелейтін таңбалар жүйесі. Әліпбидің дүниеге келуі кез келген табиғи тілдердегі мәтін­ді жазуға мүмкіншілік берді. Жазудың шығуы мәдениеттің дамуына көп әсер етті. Тіл өзі­нің өмірдің түрлі салаларындағы қызметін кеңейтті, дамудың жаңа жолына түсіп, жаңа мүмкіндіктерге  ие  болды.

Қай қоғамда, қай елде болмасын, әліпби жасау немесе оны ауыстыру – бұл жалпы­халықтық, оның ішінде алдымен ұлттық мәселе. Сондықтан ол – саяси, мә­дени, лингвистикалық, әлеумет­тік-линг­вистикалық, әлеуметтік-эконо­мика­лық тұрғыдан ойланып, толғанып шешетін маңызды әрі күрделі проблема.

Олай дейтін себебіміз ол біріншіден, мемлекеттің тіл сая­сатының бағытын танытса, екінш­іден, төл әліпби, төл жазу қандай да бір ұлттың мәдени құндылығын, бет-бейнесін көрсетеді.

Үшіншіден, тілдің табиғатына, даму заңдарына, фонетикалық жүйесі мен грамматикалық құрылысына лайықталып таңдалған, соған сәйкес орфо­графиялық, орфоэпиялық ережел­ерін жасауға икемді әліпби  жасау  лингвистикалық білік­тілікті  көрсетеді.

Төртіншіден, таңдалып алынғ­ан әліпбиді қоғам санасы­ дұрыс қабылдап, тілдің қоғамдағы қызмет етуін толыққанды өтей алуы, тіл тұтынушылардың сол тілді еркін меңгеруіне ықпал етуі, тілдік бөгетті жеңе алуы мәселенің әлеуметтік лингвистикалық қырын та­нытады.

Бесіншіден, әліпби ауыс­тыру – бұл әрі тілдік реформа жүргізу деген сөз. Ал тілдік рефор­маның басқа реформалардан айырмашылығы – ол сол тілді тұтынушы халықтың әрбір мүшесіне дейін қамтитындығында. Сондықтан әліп­би ауыстыру әлеуметтік мәселе­ болып табылады. Бұл үшін алды­мен халық арасында мә­селенің мәнін ашып түсіндіру, ұғындыру, насихаттау жұмыстары  жүргізілуі  керек.

Алтыншыдан,  әліпби  ауыстыру көп қаражатты қажет етеді. Демек, ол экономикалық жақтан нақтылы әрі тиімді шешіл­уі керек. Олай болса, осындай және бұдан да басқа мәселелерді жинақтап қорытындылайтын, бағыт-бағдар көрсететін Үкімет тарапынан арнайы тұжырымдама қа­был­дануы  тиіс.

Осы орайда Елбасы: «Латыншаға көшудің терең логикасы бар. Бұл қазіргі заманғы технологиялық ортаның, коммуникацияның, сондай-ақ, ХХІ ғасырдағы ғылыми және білім беру процесінің ерекшелік­теріне байланысты» дей келе, «2017 жылдың аяғына дейін ғалымдардың  көмегімен, барша қо­ғам өкілдерімен ақылдаса отырып, қазақ әліпбиінің жаңа графикадағы бірыңғай стандартты  нұсқасын  қабылдау  керек. 2018 жылдан бастап жаңа әліп­биді үйрететін мамандарды және орта мектептерге арнал­ған оқулықтарды дайындауға кірісуіміз қажет. Алдағы 2 жылда ұйымдастыру және әдіс­темелік жұмыстар жүргізілуге тиіс», - деп атап көрсетеді.

«Бізге неге әліпби ауыс­тыру қажет?» дегенге келсек, оның көптеген себептері бар. Бірін­шіден, тіліміздің табиғи заңдылықтары бұзылып барады. Өзге тілдің дыбысы, өзге тілдің сөзі, өзге тілдің ережесі өз тілімізді өгейсітіп айтқанымыз жазғанымызға сәйкес келмей, өз сөзіміз өзіміздікі болмай отыр. Бұл әсіресе тіліміздің фонетикалық жүйесіне қатты әсер етті. Үндестік заңы тұншықты. Тіліміз әуезділігінен айырылды. Екіншіден, тіліміз осы заманғы ғылыми-техникалық прогреске икемді болмады, терминологиямыз жетіспейді деумен өзге тілдің сөзін аудара­мыз деп өзегіміз талды. Үшін­шіден, өзге тілден сөз ауысу тоқтады. Кірме сөздер қазақтың айтылуына негізделмей, сол тілдің нұсқасында енді. Тіліміз «импортталған» сөз­дерге толды. «Өзге тілден сөз алғанда оны басып, жаншып ұлттық дәстүрде алу керек» деген­  принцип далада қалды. Міне, осындай  және  тағы бас­қа­ да факторлар тілімізді да­мытуға кедергі келтіріп отыр.

Қазақ тілін мемлекеттік тіл ретінде дамыту, әлемнің дамыған тілдерінің қатарына қосу, болашақ тілі болуына жағдай жасау – әрбір қазақ азаматының арманы. Біз бүгінгі күні әліпби ауыстыру арқылы осы уақытқа дейін кеткен кемші­ліктерді жоя отырып, жаңа тұрпаттағы тіл дамыту жұмысын саналы түрде қолға алуымыз  қажет.

Жалпы әліпби – адамдар ақылдаса отырып жасайтын, тіл дамытудағы саналы әрекеттердің бірі. Қазіргі таңда елі­мізде әліпби таңдау, оның ішінде латын графикасына негізд­елген қазақ жазуын жасау мәселесі өткір күн тәртібіне қойылды. Мұны мен қолдаймын. Өйткені орыс жазуына негізд­елген қазіргі қазақ жазуы ұлттық сипатынан ауытқып, басқа жаққа бет алып бара жаты­р. Мұны күнделікті газет, журнал, ғылыми кітап, оқулықтардың кез келгенін алып, ондағ­ы мәтіндердегі сөздерді орфографиясына қарай топ­тастырып, саралап көрсек, тара­зының бір басында қазақ тілінің заңдылығымен жа­зылға­н, екінші басында бөтен тіл­дің тәртібіне түскен ала­бөтен сөз үйірін байқаймыз. Жыл өткен сайын мұндай «импор­тталған» сөздердің саны еселеп өсіп, көбеюде. Мұның өзі қазақ тілінің ежелден келе жатқан дәстүрлі нормас­ының бұзылу қаупін күшейте түседі, ал дәс­түрлі нормасын  жоғалтқан  тіл қанатынан айырылған құстай дәр­менсіз болып, қоғамдық қызметін ойдағыдай атқара алмайды. Сондықтан тіліміз­дің төл табиғатын бұзбай сақтап қалу үшін қазіргі қазақ орфог­ра­фия­сын қалай бол­ғанда да өзгертпей, реформаламай болмайды. Ал ол үшін қазақ тілінің фонетикалық жүйесін дәл бейнелеу тұрғы­сынан келгенде бізге орыс графи­касынан гөрі латын алфавиті  қолайлы. Латын графикасына  көшу  арқылы  біз тіліміз­дің  табиғатын  сақтаймыз, даму заңдылығының бұзылуына жол бермейміз, фонетикалық  жүйесін  қалпына келтіре­міз, орфографиямызды түзеп аламыз, қысқасы, өз сөзіміз өзіміздікі  болады.

Елбасы мақаласында көр­сеткен таяу жылдардағы мін­деттердің екіншісі – қоғамдық және  гуманитарлық  ғылымдар бойынша «Жаңа гуманитарлық білім. Қазақ тіліндегі 100 жаңа оқулық» жобасын қолға алу. Мұнда тарих, саясаттану, әлеу­меттану, философия, психология, мәдениеттану және филология ғылымдары бойынша әлемдегі ең жақсы 100 оқу­лықты әртүрлі тілдерден қазақ тіліне аударып, жастарға дүние­жүзіндегі таңдаулы үлгілердің негізінде білім алуға мүмкіндік жасалады және бұл тез арада, яғни 2018-2019 оқу жылында жүзеге асады. Бұл – түсінген адамға мемлекеттік тілдің қолданыс аясын кеңейту, қызме­тін арттыру, қазақ тілін кең көлемдегі білім алу тіліне, ақпарат  тіліне айналдыру деген­ сөз. Бұл іске қазақ тілін ана тілім, мемлекеттік тілім деп санайтын барша қазақстандық шын жүрегімен ат­салыса­ды деп санаймын.

Мақалада айтылған таяу жылдарда жүзеге асатын үшін­ші міндет те тіл мәселесімен, оның ішінде ономастикамен байланысты. Мақалада: «Туған жерге, оның мәдениеті мен салт-дәстүрлеріне айрықша іңкәрлікпен атсалысу – шынай­ы патриотизмнің ма­ңыз­ды көріністерінің бірі», - дей келе, «Туған жердің әрбір сайы мен қырқасы, тауы мен өзені тарихтан сыр шертеді. Әрбір жер атауының төркіні туралы талай-талай аңыздар мен әңгімелер бар. Әрбір өлкенің халқына суықта пана, ыстықта  сая  болған, есімдері ел есінде сақталған біртуар перзенттері бар. Осының бәрін жас ұрпақ біліп өсуге тиіс»,- деп атап көсетілген. Демек­  бұл бағытта арнайы лингвисти­калық зерттеу жұ­мыстары, білім беру саласында ауқымды өлкетану­ жұмыс­тары, орта мектеп­те  туған жердің  тарихын  оқыту  мәселелері  күн  тәр­тібіне  қойылуы тиіс.

Кәсіпкерлік – адамның экономикалық қызметі. Оның дамуына үлкен еңбек қажет. Тәуекелге бет бұрып басталатын қызметтің бұл түрі қазір әлем жұртшылығын бір қазанда қайнатты. Кәсіпкер – жеңіс пен жеңілістің кермек дәмін татқан жан. Жауапкершілігі басым, инновациялық және инициативалық қызметтерді жүзеге асыра алатын әмбебап тұлға. Демек, нарықта бәсекеге қабілетті кәсіпкер ғана табыс таппақ.

Бүгінгі кейіпкер Тәуелсіздіктің тұралаған жылдары там-тұмдап сауда нарығына аяқ басып, тура 20 жылда ірі кәсіпкер атанды. Отбасылық  бизнеспен айналысып, жаһандық интервенция мен дағдарыстан шыға білді. Басты мақсаты – матадан мейлінше сапалы дүние өндіру. Ол діттегеніне жетті. Дегені болды. Орайы келгенде отандық  өнімді  сауда нарығына әкелді. Ол жас болса да алтын асықтай бес ұл тәрбиелеп отыр. Оның сүттей ұйыған­  отбасы  бар. Ол – сырбойылық сырбаз жігіт. Ол – ірі кәсіпкер. Хош. Мақалаға арқау еткен тұлға – облыстағы белді кәсіпкер Ділмұхамед Мінуар­бекұлы. Алғашқы жұмысын саудад­а  алыпсатар  ретінде бастаған ол, заманның сұра­ны­сына орай бүгінде отандық өнім өндіруді қолға алған. Қазір  сауда­ның  бел  ортасында  жүр.

Кәсіпкер 1978 жылы Қызылорда қаласында дүниеге келген. Отбасылы. Әйелі Айзада Айтуған ерінің негізгі бағы­т таушысы, кеңесшісі. Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінде қызмет етеді, экономика  ғылымдарының кандидаты. Қолы қалт етсе, ерінің жанынан табылып, отбасылық бизнестің бір пұшпағын илеуге  ат салысады. Ділмұхамедке­ мұндай іскерлік қабілет өзінің ата-анасы­нан дарыса керек-ті. Адаммен қарым-қатынас жасау, ұйымдастыру, жауапкершілік – ата-анасының баласынан үнемі талап ететін қасиеттері. Кәсіпкердің әкесі Мінуарбек Абызов пен анасы Мейрамкүл Тукенова да талай­ жылдар жеке кәсіппен айналысқан жандар. Алғашқыда отбасыға нәпақа табамын, балаларымды қатарынан кем өсірмеймін деген олар, кәсібі дөңгелегеннен кейін, шағын сауда­  капиталын  қалыптастырған. Ата жолын қуған баласы Димаш та мамандығы мұнай-газ ісі болса да, сауда сала­сы­нда өзінің қолтаңбасын қал­дырып үлгерген  азамат.

Кәсіпкерлікпен айналысу бар да, оны ойдағыдай дамыту бар. Бірі заманның қиын-қыстау шағында да қисынын қиыстырып, ісін дөңгелетіп әкетсе,­ енді бірі тәуір тіршілігін тұралатып алды. Демек, қалауын тапса, қар да жанар. Шынтуайтында  адам  бала­сы­ тұрмыстық жағдайымен, тіршілік­тің қамымен бұйырған нәпақасын тереді­. Оны ұға білген адам ғана жеткен  биігіне, несібесіне, көрген қызығы мен кешкен дәуреніне шүкіршілік етеді. Бағымызға орай, мұндай жандар бұл өмірде жоқ емес. Біз сөз еткелі отырған  кәсіпкер  Ділмұхамед  Абызов­ та  осы  қатардың  алғы  шебінде.

Жеке кәсіп  ашарда  адамға  бір­неше рөлдерді ойнауға тура келеді. Бүгін кәсіпорныңызда істен шыққан құрыл­ғыны  жөндеп, техникалық  қолдау  қызметінің маманы боласыз. Ал ертең өз тауарыңыздың сатушысы, артынша кәсіпорынның қаржысына жауапты есепші, тіпті еден жуушының қызметін атқаруыңыз да ғажап емес. Осындай бастапқы қиындыққа дайын бол­ғанда  ғана кәсіптің алғашқы кірпіші  қаланады. Жалпы, тұрақты табыс әкелет­ін бизнес құру оңай емес. Ал қоғамға пайдасын тигізетін кәсіп ашу одан да қиын. Ділмұхамед Мінуарбекұлы негізін қалаған «Dalatex» компаниясының құрылғанына бір жылдан енді асты. Өткен жылдың мамыр айынд­а алғашқы өнімін шығара бас­таған кәсіпорынның жеткен жетістігі ауыз толтырып айтарлықтай. Қазір тек Қазақстанның ғана емес, көршілес Ресейд­ің де сауда нарығында Сырдан шыққан сырлы көйлектерге сұраныс артып тұр. Теріскейдегі көршінің Екатеринбург, Астрахань, Омбы қалалары мен Қазақстанның Алматы, Астана, Шымкент, Атырау, Орал, Петропавл секілді  ірі  қалаларына  көп мөлшер­де­ ерлер  көйлегін  жөнелтеді.

Кәсіпті бастау үшін оның көзін білетін кәнігі маман керек. Сапалы өнім өндіруді басты тенденциясы еткен­ компания үшін бұл аса маңызды. Ұдайы түрік мемлекетінің тауарын туған жерге тасымалдап, оны сатумен айналысқан Ділмұхамед Абызов ондағы белді кәсіпкерлермен қоян-қолтық байланыс орна­тады. Түрік кәсіп­керлер тауарын жиі тұтынатын болғандықтан, ең жақсы, ең сапалы дүниесін де еш ойланбастан­ береді. Кәсіпкер шетелден тек мата ғана емес, одан керемет киім үлгісін пішетін шебер Мехмет Дурукты да ала келді. Ол мұнда жұмыс істейтін тігінші қыздарға киімді пішуді, тігуді, өңдеу мен өндіріске жіберуді қысқа мерзімде­ үйреткен. 17 жылдық тәжірибесі бар ісмер Қазақстанда тұрақтап қалуды көздейді. Десе де, бәсекелес орта жеткілікті. Шетелдік тауарлар да базар­ сөрелерін босатпайды. Сол себепт­і кәсіптің көзін әбден меңгеріп, бәсекеге қабілеттілікті қалыптастыр­ғанда ғана сауда нарығында өз орны болатынын  ол  жақсы  біледі.

Бүгінде шаруасы шалқып, дәулеті тасып, өнімдері алыс-жақын шетелдерде  де  танылған  кәсіпкердің алғаш­қы қиындықтары  артта  қалды.

– Біздің шағын кәсіпорын алғашқы жұмысын ерлер көйлеген тігуден бастады. Жыл бойы тек сапаға мән беріп, басқа­ бағытқа бұрылуға шама болмады­. Биылдан бастап қызметкерлеріміздің әлеуеті жақсарып, жоғары сапалы өнім шығаруға мүмкіндігіміз артқаннан кейін балалар көйлегі мен жасөсіпірімдерге арналған киімдерді тігуді бастамақ­шымыз. Сонымен қатар әйелдер жейделеріне  де  сұраныстың артуына байланысты алдағы жоспарға енгіздік. Тауар­ өндіруде алдымен назарға ілінетіні – киімнің матасы. Біздің таңдаған маталар сапалы екеніне ешкім шүбә келтірмейді. Таза 100, 80/20 пайыздық мақта маталарды қолданамыз. Айтқандай, маталар мен сәндік бұйымдарды Түркия­ның  Стамбул қаласынан арнайы алдыртамыз. Жалпы, байлық ақшамен өлшенбейді. Біз мақсат еткен сапа ел үдесінен­ шықса, бізге сол қуаныш, өз өнімімізбен мақтанамыз, - дейді «Dalatex» компаниясының  басшысы  Д.Абызов.

Кәсіпті дөңгелетудің негізгі тетігі – өз ісінің мықты мамандары. Ал бүгінде аталмыш компанияның берекелі ісін жүргізіп келген 35-40 қызметкері бар. Оның 20-дан астамы – тігінші, 5 өтектеуші, 3 қаптамашы және қалғаны –  қойма­шы мен сатушылар. Епті қыздар қазіргі нәтижелі еңбегімен  мақта­нады.

– Әрине, біз үшін ісмерлік іс таңсық емес. Себебі қазақтың әрбір қыз-келіншегінің қолынан инесі мен жібі түспеген. Біз күніне 400-500 дана ерлер көйлегін  шығарамыз. Алдағы уақытта одан  да көп мөлшерде өндіретін боламыз. Мен өзім фабрикаға алғаш келгенде­ көйлектің жағасының біркелкі, дұрыс шығуын қамтамаыз ететін бөлімде жұмыс істедім. Қазір аға тігіншімін. Менің мұндағы қызметім – тігілген көйлектің сапалы, мінсіз, әрі тез тігілуін қамтамасыз ету. Бізге үйретуші шебер – Түрік елінің азаматы. Ол кісі «Көйлек өте сапалы, бірақ халық оның жергілікті екенін білгеннен кейін аяғын тартады. Жалпы алғанда көйлек біздегі, шетелдегі киімнің сапасымен пара-пар, деңгейлес», - дейді. Тек халықтың әлі көзі үйренбеген. Айтарым, біз отандық өнімді таңдаймыз, барлық қызметкерлер осында тігіл­ген киімдерді тұтынамыз, - дейді «Dala­tex» компаниясының аға тігіншісі Әйгерім Әбдікер.

Жоғарыда айтқандай, кәсіпорынның басты тен­ден­ция­сы – сапа. Өнімді заманауи үлгіде халық­аралық стандарт­тарға  сай етіп шығару. Осы мақсат­пен­ маталар арнайы­ Түркия мен Итали­ядан алынады. Ал мата сапалы, тігінші ісмер болғаны­мен, қолыңдағы техника сыр берсе, бәрі бекер. Қазір кәсіпорында бәрі автоматтандырыл­ған. Соңғы үлгідегі 40-тан аса тігін станок­тары, тігін машиналары мен түрлі кілейлеу­ші  құралдар  бар.

Айта кетерлігі, бір ғана облыс орта­лығында бірнеше дүкен сөрелерінен аталған кәсіпорынның өнімін табуға болады.  Атап  айтқанда, «Ағжан» сауда­ үйінде, «Димаш», «Доминант» дүкендерінде «Dalatex» өндірген қазақстандық ерлер киімін кездестіре аласыз. Бұл – кәсіпорынның жеке нүктелері. Ал әріптестік байланыс орнатқан «Фристайл» сауда үйіндегі «Алтын адам» өкілдері өз дүкендерінде өнімді сатса, «Сыбаға» базарындағы нүктелерінде де көйлектер көптеп кездеседі.

– Біз бұл жобаны үш жыл ойластырдық. Әрине, жеке кәсіпті қомақты қаржысыз бастау қиын. Бірақ Ділмұхамед Мінуарбекұлының табандылығының, батыл­ шешім қабылдай алуының арқасында  кәсіпті бастап кеттік. Алғашқыда бәрі қиын болды. Әсіресе, халықтың көңілінен шықпай қала ма деген күдік уайымдатты. Халыққа қалай таныта­мыз, қалай жарнамалаймыз деген­ сан сауал, үлкен міндеттер тұрды алдымызда. Қазақ өзі өзгенің қаңсығына жүгіреді, өзімізде мұндай таңсық дүниенің­, сапалы­ өнімнің өндірілетініне сене бермейді. Сондықтан бастапқыда тұралап, тоқтап қалмай еңбек­тенуіміздің  арқасында  бүгінгідей деңгейге  жеттік, - дейді компания басшысының  орынбасары, іс басқарушы Дарха­н  Бектайұлы.

Отызында орда бұзып, қырқында қамал алған Ділмұхамед Абызовтың жеткен жетістігі, шыққан биігі аз емес. Бұл – адамдықтың биіктігі, кемелдік­тің асуы. Тағы бір айтарымыз, жұбайы Айзада екеуі бес бірдей алтын асықтай ұл тәрбиелеп отырған үлгілі отбасы. Ұлдары Ақдәулет, Нұрмұхамед, Әлихан, Ахмедияр, Омар әкеге қарап ержетіп келеді. Алды алғашқы мүшелді толтырса, кенжесі  балабақшаға барады. Бұл  отбасы  бақытты. Рас  сөз.

Құралай   ЖАҚСЫЛЫҚ

Бүгінде тауардан түскен табыс қомақты. Құйылған инвестиция 83 млн теңгені құрайды. Өткен жылы 24000 дана көйлек сатылса, биыл алғашқы жартыжылдықтың өзінде 25000-30000 дана көйлек өндірілген. Бағасы да қолжетімді, 5000-15000 теңге аралығында.

Жетістіктері

* «Қазақстанның үздік тауары» өңірлік көрме-байқауында «Халық тұтынатын үздік тауарлар» номинациясы бойынша жеңімпаз;

* Қызылорда қаласы әкімдігінің арнайы «Үздік кәсіпкер» номинациясының иегері;

* Қызылорда облысының білім басқармасының арнайы алғыс хатымен марапатталған.

Жоғарғы оқу орнын бітірген жылы Айнаға сөз салушылар көбейді. Сұлу да пысық, тиянақты­ қызды кім жар еткісі келмесін? Күндердің күнінде анасы қызды оңашалап шақырып алып, айтар сөзі барын білдірді. Сондағысы қызының сөйлесіп жүрген жігіті бар-жоғын білу болатын. Себебі, Айнаның анасы Баршакүлге әріптес бір құрбысы өзінің әпкесінің ұлы бар екенін, әпкесі егер жақсы тәрбиелі жерден қыз жолықса, ештеңеге қарамастан ұлын үйлен­дір­гісі келетінін айтыпты.

Ауқатты жердің өзі құда түскісі келіп тұрғанда, Баршакүл бұған, әрине, қатты қуанды. Айна бұл хабарды естігенде алғашын­да қатты тосырқады, бірақ анасының шешімін қашан да орындап үйренген тәрбиелі қыз жігітпен кездесуге келісімін берді.

Қымбат көлікте отырған сымбатты жігітті алғаш көргенде қыздың жүрегі дір етті. Танысуға келген болашақ жары қыздың басынан аяғына дейін бір көз жүгіртіп қарап шықты да, «Сәлем!» - деді. Жігіттің сөзіне сыпайы ғана «сәлеметсіз  бе?» - деп жауап қатқан қыз көлік­тің  артқы  орындығына жайғасты. Осылайша екеуінің алғашқы кездесуі басталып еді. Бір-біріне тіпті тіл қатпастан үнсіз киноға барды, үнсіз әдемі мейрамханадан кешкі ас ішті. Мұның бәрі сценарий бойынша осылай болуы керек секілді. Айнаға сымбатты жігіт те, оның үнсіз мұның әр қимылын бағып қарап отырған көз­қа­расы да, бәрі-бәрі ұнаған болатын. Тіпті, ғашық бола бастағ­андай ма, қалай өзі... Ал, бұл кеште Арман­ның ойы мүлдем басқа жақта болды. Дәл алдында тым қарапайым, бірақ сұлу қыз отырса да, оның бар есіл-дерті өзі сүйген Майрасында еді. Әттең, ата-анасы ол қызға қосылуға түбегейлі қарсы. Сондықтан да ұлының тездетіп аяғына тұсау салғалы отыр еді. Майра – бір ұлы бар кербез келіншек. Барынша өзіне қарап сұлу болып   жүретін  әрі  жасы да Арманнан біршама­ үлкен. Оның қай жеріне қызыққанын өзі де түсінбейтін. Ата-анасы қанша жалынып та, қорқытып та көрді, бірақ ол бас тартпады. Бұл жағдай­дан  Айна  мүлдем  бейхабар  болатын.

Барлық жайды айтпаққа бекінген Арман Айнан­ы  кездесуге  шақырды. Кездесуге ішімдік ішіп,  мас  болып келген жігіт көлікті тоқтата сала  Айнаның  бетіне ұзақ қарап отырды да, «Сен  неге  түсінбейсің? Мен сені сүймеймін ғой, осының бәрінен неге бас тартпадың? Сен қыз баласың ғой, әлі де кеш емес, менің сүйгенім бар, тоқтатшы осының бәрін, тоқтат!»-деп еркек басым­ен жылап қоя бергенде, Айнаның төбесінен  біреу мұздай су құйып жібергендей болды.

Бұл жаңалықты ата-анасына Айна қанша айтып­, тұрмысқа шығуға қарсылық білдірсе де, екі жас қарсы болса да, қаланың ең атаулы мейрам­ханасында дүркіреген үлкен той өтті. Қалыңдық  пен  күйеужігіт тек өз рөлдерін ойнап­ шыққаны болмаса, Арманға бұл күннің еш маңызы жоқ еді. Тойдан кейін үйіне қайт­пастан  Майрасына  асықты. Ал, Айна көз жауын алардай безендірілген үлкен бөлмеде жалғыз қала  берді...

Күндер, айлар сырғыды. Айна бұл үйде жай ғана тұру үшін келгендей еді. Күні бойы екі қабатты зәулім үйде жалғыз қалатын. Ата-енесі таң атысымен қызметтеріне кетеді. Айна болса ата-енесіне өзінің келіндік міндетін мүлтіксіз атқарып жүрді. Обалы не керек, енесі де Айнаға жақсы қарайтын, оны өз қызындай жақсы көре­тін. Бірақ бар мәселе – Арманда. Осы уақыттары жұбайының көңілін өзіне аударғысы келіп, қанша­ма әрекеттер жасады десеңші. Үш жылда екеуіні­ң арасын бір ғана ұл бала жалғап тұрды. Айна үнемі барлығын тастап мына үйден безіп кеткісі келетін. Тек ата-анасының абыройы мен өздерін немересінен айыра көрме деп жылайты­н ата-енесінің сөзінен аса алмай қалып қоятын. Барлық жағдайы жасалса да, шын мәнінде, бақытс­ыз еді. Арман бұл сәттерде сүйіктісімен айлап шетелге демалыстарға кетіп, бар уақытын сол әйелмен өткізетін. Оған ұлы мен әйелінің бары-жоғы бірдей. Бірақ, дүниеге келген ұлы келіншектің бар алданышы, бар жұбанышына айналды. Тіпті, соңғы күндері Арманнан көңілі суып бара  жатқанын  сезінді.  Ол  үйге келсе­ де,  келме­се­  де,  ол  үшін  бәрібір  болып  барады.

Бүгін күн жексенбі. Арман сүйіктісінің жанын­да еді. Бір кезде Майраның телефонына смс келді. Бұл кезде асханада жүрген әйел мұны естімеген болатын. Қызығушылығы артып, телефонды  ашып қараған Арман келген хатты оқып, есінен адаса жаздады. Онда «Жаным, сені сағынды­м, өзіңді көргім келеді. Бұрынғы мекенжайда кездесейік» делініпті. Ас бөлмесінен келе жатқан­ сүйіктісінің аяқ дыбысын естіген жігіт дереу телефонды орнына қоя салды да, түк білмегендей «мен үйіме қайтайын, кешке келемін ғой» деп, орнынан тұрып кетті. Сыртқа шығысымен, Майраны аңдып, көлігін тасаға қойып, ұзақ отырды. Біраздан соң кербездене басып, сыланып-сипанған келіншек те шықты-ау. Мұның жақында ғана әперген көлігіне майыса мініп, белгісіз бағытқа жүріп кетті. Артынан ерген Арманды байқамады да. Қала сыртына шығып, қымбат бір белгілі қонақүй алдына тоқтады. Одан шыққан қырықтың қырқасындағы жігіт ағасы кербез әйелдің қолынан сүйіп, екеуі ішке кіріп кетті. Мұның бәрін үнсіз бақылап отырған­ Арман не істеп, не қоярын білмей аласұрды. Майраны шыққанша сонда тоспаққа бекінді. Бірнеше сағаттан соң күліп шығып келе жатқан екеудің алдынан кесе-көлденең тұра қалған мұны  көрген  Майра әуелі қатты састы, артынша өзін дереу жинап алғаны байқалды. Жігіт әйелдің бетінен жұдырықпен қойып қалды. «Ал, мұныңа не деп жауап бересің салдақы?» - деп төтесінен сұрақ қойды. Жанындағы ер адам «Мынауың кім тағы?» деп ұмтыла бергенде, екі ортаға тұра қалған сылқым: «Сенің ендігі боларың  болып, қызығың таусылды. Мен сені текке пайдаландым. Баршы әрі!» - деп итеріп жіберді де, екеуі көлікке мініп кете барды. Осынша уақыты  текке кеткенін енді түсінген жігіт ашудан­  не  істерін  білмей қалшылдап, бір орында­ тұрып қалды. Есін жиған сәтте Айнаға үйленген кезден бергі оның жүрегіне қалай қаяу салғаны, бұл үйден кетіп бара жатқанда жасқа толы жанарымен үнсіз ғана шығарып салған сәттері,  ата-анасының қанша жалынып та, жылап­  та  бас тартуын өтінген кездері, бәрі-бәрі көз алдынан кино лентасындағыдай сыр­ғып өтті. Майрамен босқа өткізген уақыттары мен кеткен  шығындарында  есеп  жоқ...

Ал  әйелі мұны ұмытқалы қашан. Соңғы уақыт­тары осы өмірге өзі де үйреніп алғандай. Ұлы да екі жасқа толды. Тәтті қылықтар шығарып келеді­. Айна осы үйдің  еркегі мен әйеліне­  тән  барлық жұмысты өзі атқара беретін болған. Оған демеу­  болатын атасы мен енесі. Сондай жақсы жандардың көңіліне қаяу салғысы кел­ме­ген алтын әйел өз бақытын ысырып, өзгеге кетіп,  қайта оралған күйеуіне пысқырып та қарамады. Майрадан кеткелі­ Арман үйінде жиі болатын болды. Күнделікті отбасының тіршілігін бақылап қарап отыратын жігіт Айнаның әрбір ісі ендігі көз  алдында өтіп  жатты. Бұған адам екен деп  қарамауы  Арман­ға оңай соқпады. Кері­сінше әйелі­нің  бұл  қылығы  өзіне ынтықтыра түсті. Бұрын қа­лай  байқамаған, әйелі өте сұлу екен ғой. Таби­ғилық­тан  гөрі  жасандылығы көп, беті бояудан көз ашпайтын сұрықсыздың жанында қаншама уақытын құр өткізіпті. Қолда  барда алтынның  қадірі жоқ деген осы екен-ау. Арман ендігі өмірін тек от­басына арнап, жарын өзіне ғашық етіп, бақыт­ты отбасы болу үшін барлық амалды жасауға көшті. Дүние алма-кезек­. Бұрын Айна Арман үшін дәл осылай жасас­а, ендігі кезек Арман­ға келді...

Дана   МЫРЗАШЕВА

Осы бір талдырмаш келген қара баланың көзінен от көремін. Өзі даярлық тобына барады. Дәптерге тізіп жазған әріптері маржандай, ұқыпты. Сүйсінесің. Бірде оны мектебіне дейін жеткізіп салудың сәті түсті. Оны әңгімеге тартып:

- Әкеңді  жақсы көресің бе?-дедім. Ойланбастан: -Иә,-деді. – Бірақ, әкем арақ ішеді. Үйде ақша жоқ, нан жоқ, - демесі бар ма!? Алты жастағы балаға мұндай сөзді кім үйретуі мүмкін? Балалы үйдің ұрлығы жатпас деген осы шығар. Терең ойға қалдым. Тойып тамақ жемей, ішерге ас, киерге киім таппай жүрсе де балалық аңғал сезімі мен әкесіне деген махаббаты жоғалмаған мына баланың. Анасы таң сәріден  кеш  батқанша жұмыста, ал әкесі бір шыны үшін өзін, отбасын, жәудіреген балаларын құрбан етіп жүр. Осы көрініс көз алдымнан көлбеңдегенде жанарым еріксіз жасқа толды...

Кемел келешек, бақытты болашақ үшін қайғы жеп, күңіренген бабалар аз болмаған тарихта. Соның ішінде Мөңке бидің заман туралы толғаған сөздері нысанаға дөп тиіп, қадалған жерден қан тамады.

«Алашұбар тілің болады,

Дүдәмалдау дінің болады.

Әйелің базаршы болады,

Еркегің қазаншы болады,

Жылқы жұлдыз болады,

Қой құндыз болады.

Кебір – жерге теңеледі,

Әйел – ерге теңеледі,

Көл – теңізге теңеледі.

Сиыр – өгізге теңеледі.

Ақырзаман адамы –

Сағынып тамақ жемейді,

Ащыны – ащы демейді,

Тапқанын олжа дейді,

“Әлһам” білгенін  молда  дейді.

Бір-біріне қарыз бермейді,

Шақырмаса, көрші көршіге кірмейді.

Сарылып келіп тосады,

Құны жоқ қағазды судай шашады...» - деген жолдарын оқып отырып денем тітіркеніп кетті.

Әйелің базаршы болады, Еркегің қазаншы болады. Бол­ғаны ғой. «Кредит», «кризис» дегендер бәле болып жабысып тұр. Тепсе темір үзетін отағасы үйде отырып, жұмыстан келетін нәзікжанды әйелі­нің ас-ауқатын әзірлеп, биіктен төменге қадірі құлай бастағандай... Табыс таптым деп бедірейіп келіншегі шығады. Маған «масыл» болып отырсың деп табалайды. Мұндай үйде береке бола ма? Әлемдердің Раббысы: «Әйелдерді лайықты түрде ас-ауқат және киім-кешекпен қамтамасыз етуге баланың әкесі міндетті», - деп «Бақара» сүресінің 233-аятында баян еткен. Десе де, біз көріп жүрген кейбір отбасыларда жағдай басқаша. Әбіржіген әйел күйбің тірлікпен далада жүргендіктен, отбасы шаруасы мен бала тәрбиесі кейінге қалды...

Осыдан соң, үлгілі әке мен иманды балалар туралы сөз етудің өзі қисынсыз. Баланың тәрбиешісі – теледидар, әкесі – ұялы телефон немесе ғаламтор болғалы қашан? Бүгінгі таңда ғаламторға жіпсіз байланған кей жастардың әке-шеше тәрбиесінен алыстағаны  өкі­нішті, әрине. «Талақ» сүресінің 7-аятында Алла тағала былай дейді: «Қалталы адам (әйелі­нің, балаларының нәпақасын) байлығына қарай молынан берсін. Ал ризығы шектеулі (жағдайы шамалы) болған адам Алланың оған нәсіп еткеніне қарай берсін. Алла тағала құлына бергенінен артық жауапкершілік жүктемейді».

Мінеки, Жаратушының осыншама мейірімін сезінбегендер отбасын қамтамасыз ету мен асырау мәселесінде әлсіз­дік танытып келеді. Бұған көше жағалап бөтелке теріп, қоқысқа бас сұғып, болмаса ащы сумен ажырамас дос бол­ған адамдардың көрінісі анық дәлел секілді. Абдуллаһ ибн Амр ибн әл-Ас (р.а.) жеткізген хадисте: «Алла Елшісі (с.ғ.с.): «Ер адамның қолына қарап отырған әйелі мен бала-шағасын аш-жалаңаш етіп нәпақасыз қалдыруы, күнә ретінде оның бір басына жеткі­лікті болып табылады»,-деп айтты»,-делінген. Демек, бала-шағасы бір тілім нанға зар болып­, жылуы жоқ баспананы жағалап жүрсе, бұған әкесі тікелей­  кінәлі болмақ.­

Балалардың жүрегі жабырқамаса, жүзінде мұң болмаса, балалар жыламаса дейміз. Одан асқан бақыт болмасы анық біз үшін.

Гүлнұр  ҚАРЖАУБАЙҚЫЗЫ,

журналист

Небәрі жарты ғасыр бұрын қазақ жерінің інжу-маржаны  саналатын Арал теңізі әлем бойынша 4-орында тұрған еді. Бірақ 1960 жылдары су деңгейі шамадан тыс жоғала бастады. Арал апаты­ шекарасының тарылуы, жағалаудың ұзап кетуіне байланыс­ты археологтар көп­теген құнды дүниелер тапты. 2001 жылы теңіздің кеуіп кеткен табанынан тастан және күйдірілген кірпіштен тұрғызылған мавзолей табылды. Бұл мавзолей XIV ғасырда салын­ған деген жорамал да бар.

2004 жылы табыл­ған Арал түбіндегі өзге де археологиялық ескерткіштер, ортағасырлық қалалар мен кесен­елер зерттеушілер назарын  аудара  бастады.  2001-2009 жылдары Қорқыт Ата атындағы ҚМУ және Ә.Х.Марғ­ұлан атындағы Археология институтының біріккен археологиялық экспедициясы аталған ескерткіштерде қазба жұмыстарын жүргізді. Ескерткіштерден табы­лған  керамикалық бұ­йымдар оларды Алтын Орда дәуірі­мен (XIII-XIV ғғ.) мер­зімдеуге  мүмкіндік  берді.

Тарихи-ғылыми деректерде Арал те­ңізінің көлемі бір­де үлкейіп, бірде кіші­рейіп отырғаны байқалады. Жалпы, Арал деген атауының өзі теніздің о баста шағын көлдерден құралғанын, олардың ара-арасында елді мекендердің көп болғанын бай­қатады. Сонау жылдары іргелі қазба жұ­мыстарын жүргізген С.Толстов экспедициясы Аралдың оң­түстік-батыс жағында Алан қала, Шайтан қала секілді аралдардың болғандығын жазған еді. Бұл сор – Барсакелместің маңындағы аралдар. Осындағы Алан қалада біз сөз етіп отырған жәді­герлерден та­былған жалпақ тастар көп­теп  кездесе­ді. Оны С.Толстов ежелгі аландар мәдениеті­нің калдығы деп білген. Орыс деректері бо­йынша, Арал өңірі ескерт­кіш­тері жайлы алғашқы мәлі­мет XVII-XVIII ғасырларда жарық көрген «Үлкен сызба кітабы» мен Семен Ремезов құрастырған «Сібірдің сызба кітабы» еңбектерінде кездесе­ді. Арал өңірі мен Оңтүстік Қазақстан аймағында архео­логиялық ескертк­іштердің зертт­еле бастауына келсек, 1867 жылы Ресей­ Археологиялық комиссиясының тапсырмасы бойынша осы өңірде шығыс­танушы П.И.Лерх өз жұмысын  бастады. Ол жолында кездескен ортағ­асырлық Жанкент, Сауран, Сығанақ қалаларының орнал­асуын картаға түсіреді. Ол  орыс  ғалымдары  арасында жан-жақты зертте­ушілігін көрсетіп, алғашқы археоло­гиялық барлау негіз­дерін қа­лады. [Мәмиев Т. Кейінгі орта­ғасырдағы Арал өңірінің  қалалары (XIII-XVIII ғғ.). Қызыл­орда, 2007].

XIII ғасырдың басындағы моңғол шапқыншылығы кезін­де Хорезмнің күйреуге ұшы­рауына орай Әмудария өз арнасы­н Сары қамыс ойпатына­ бұрып, сол жерді суға толтырды. Әмударияның Сары қа­мысқа қарай кезекті бұрылуы мынандай тарихи оқиға бай­ланысты болуы ықтимал. Ақ­сақ Темірдің Хорезмді басып алу кезінде оның әскерлері көптеген қалалар мен сулан­дыру  жерлерін  толық  қиратты­. Соның  салдарынан  Әмуда­рия­ның суы Сары қамыс ойпатына құйылып, бұрынғы арнасы бойымен Каспийге жетті. Осыдан барып, XIV ғасырдың соңында Арал теңізі деңгейі күрт төмендеді. Алайда соңғы ғасырларда Арал теңізі өз деңгейін сақтап тұрды. Оның өзгеруі­ әртүрлі ауа райына байла­нысты болды. Кейінірек, яғни XIII ғасырда және XIV ға­сырдың соңында Әмударияның  суы Аралға мүлде жетпей қал­ды. Сол тұста теңіз құрғап кетті де, оның кеуіп қалған таба­нында жаңадан қалалар салын­ды. В.В.Бартольдтың осыған қа­тысты келтірген тұжырымдары  шындығында да көңіл аударарлықтай. Моңғолдар Әмудария­дағы «Гурганджа» бөгетін күйреткеннен кейін оның суы Сары қамыс ойпатына қарай ағып, бұрынғы арнасы бойымен Каспий теңізіне құйыла бастады. Осы ғалымның жазбасында Сырдария суының да басқа  арнамен аға бастағандығы туралы деректер келті­ріледі. В.В.Бартольд сарай маңын­дағы тарихшы әрі географ Шахрух Хафиз-и-Абрудың 1417 жылы жазған «Хорезм өзені» (Арал) туралы айтылған  еңбегінде  мынандай мәліметтерді кел­тіреді: «Қазір бұл көл жоқ, Жейхунның суы қазір басқа арнаме­н ағып, Хазар (Каспий) теңізіне құяды. Хорезмнен асқан­ соң өзен суының көп­шілік бөлігі сарқырап далаға ағады да, айналып келіп, Хазар теңізіне құяды». Сондай-ақ, Сырдарияға қатысты мы­нандай пікір кел­тіріпті: «Ол Хорез­м  даласымен аға отырып, Жейхунға қосылады да, Хазар теңізі­не  барып  құяды».

Енді Арал-Асар қалашығы мен Кердері кесенесіндегі дала­лық зерттеулерге тоқталсақ. Шартты түрде Арал-Асар деп аталған қалашық Қызыл­орда қаласының солтүстік-баты­сында 370 шақырым, қа­зіргі Қаратерең  ауылынан   65,2 шақырым жерде орналасқан. Бұл ауыл бұрын Аралдың жа­ғасында тұрған, қазір теңіз одан 320 шақырымға алыстап кеткен. Қалажұрттың жалпы ауданы - шамамен 6 га. Бетінен көптеген шаруашылық заттар: диірмен тастары, керамикалық ыдыстар мен сынықтары, темір және қола бұйымдар сынық­тары табылды. Құрылыс конс­трукция­ла­рын қазір жер бетін­де  байқау қиын. Олар Аралдың суымен шайылған. Елді мекен­нің тұрғындары егіншілікпен айналысқ­ан,  астық  өсірген. Сондықтан болар  ол жерден 14 диір­мен тасы мен астық сақтайтын қоймалар – құмдандар табылды. ұн тарту, қыш ыдыс­тарын, темір мен қоладан әртүрлі әшекей бұйымдарын жасау мұндағы қол­өнердің  да­мы­ғандығын  бай­қататындай. Жинап алынған көк, қою-көк және қара түсті сырлы  керамика  қала­жұрттың   XIV ғасырдың ая­ғында өмір сүргендігі­нің дәле­лі. 30 см терең­діктен қиюластыра қа­лан­ған күйді­рілген кірпіш сынықтары арасын­ан ауқымды хум ыдысы табылды. Оның төрттен бірі жерге көміл­ген, жоғары беті күйдірілген кір­пішпен жабылған. Қазба жұмыстары кезінде бұл қалашықтың бар-жоғы бірнеше онда­ған жылдар бойы өмір сүр­гендігі анықталды. 2005 жылғы күзде, қалашық орнын қазу кезін­де бұл тұжырымдама тағы да дәлелдене түсті. Осы кезде Алтын Ордада құйылған және XIV ғасырдың ортасында жа­сал­ғандығы көрсетілген күміс тиын табылды [Байпаков К.М., Воякин Д.А. Поселение Арал-асар // Свод памятников истории и культуры Республики Казахстан. Алматы, 2007.]

Кердері кесенесі Қаратереңнің оңтүстік батысында орналас­қан. Табылған ғимараттың биіктігі - 1,5 метр, аумағы 50 метрді алып жатқан төбе­шік. Ұзындығы - 23,5, ені - 9,5 метр. Құрылыста 19х5х19см, 10х5х10 см, бұдан кіші көлемдегі қыштар кездеседі. Сонымен бірге, керамикалық заттар, қыштар мен адам мүрделері табылды. Кесене (мавзолей) бірнеше ғасыр Арал теңізі су астында қалғандықтан, біраз жерлері бүлінген. Деректерге сүйенсек, ғимарат XIII-XIV ғасырларда салынған және бұл өңір елді мекен болған дегенге саяды.

Кердері-2 кесенесінде оң­түстік-шығыс қабырғасы нысанн­ың құлаған бөлігінің жағдайын анықтау мен безен­діру материалын жинау мақсатында аршылды. Жұмыс нәтижесінде 10 шаршы метр аумақ 20 см тереңдікте аршылып, оның бөлігі қиранды түрінде екені анықталды. Қирандыларды аршу барысында трапеция пішінді сырлы қаптама тақталарының сынықтары табылды [Байпаков К.М., Воякин Д.А., Бермаганбетов А.Ж. Некрополь Кердери // Свод памятников истории и культуры Республики Казахстан. Алматы, 2007.]

Кесене Орта Азияда көп тарал­ған бір камералы, күм­без­ді, орталық ості компози­циялы типке жатады. Сонымен, XIII ғасырда және XIV ға­сырдың басын­да пайда бол­ған Аралдың тарихи дағдарысының негізгі себептері осылар болса  керек.

Әлі де толығымен ашылмаған құпиялардың айтар сыры мол. Осы өлкеге кем дегенде он-жиырма жыл қазба жұмыстарымен айналысып, зерттеулер жүргізсе, үлкен нәтижеге қол жеткізер еді. Өркениетті елдер мәдени мұралаларын сақтап, тиімді пайдалануға мән береді. Яғни, сол мемлекетте туризм­нің дамып, қалыпта­суына үлкен ықпалын тигізеді. Арал-Асар қалашығы мен Кердері кесенесін қалпына келтіру­ және кесенені халықаралық туриз­м маршруттарына қосу, ескерт­кіштер мен көмбелерге сая­хат жасап, табылған дүние-мүлік­терді қорғап-сақтау арқы­лы сол заманның тыныс-тір­ші­лігін халыққ­а сездіре аламыз. Бұл экономикалық тұрғыдан ғана емес, есіл еңбекті насихаттау мен тарихи жәдігерлерді таң­дау­дағы маңызды жұмыс  болмақ.

Алдағы уақытта жоғарыда бейнеленген макет бойынша Кердері кесенесінің іргетасы қаланса деген ойымыз бар. Бұл өз кезегінде тарих қойнауына елеулі жаңалық болып енбек.

Дәулет ЕСЕНОВ,

№131 мектеп-лицейінің тарих пәнінің мұғалімі,

Алматы қаласы