Өткен ғасырдың 90-жылдарының басын­да  КСРО-ның  ыдырауы  және оның орнында тәуелсіз он бес жас мемлекеттің пайда болуы әлемдегі геосаяси күштердің орналасуын түбегейлі өзгертті. Ресей Федерациясынан бастап қалған бұрынғы Кеңес Республикалары үшін коммунистік кеңестік идеологияның орны­на жаңа мемлекеттік идеология қалыптастыру міндеті тұрды. Бұл барлық бұрынғы одақтас республикалар сияқты Қазақстан үшін де оңай болған жоқ, ондаға­н жылдарды қамтыған интеллек­туалдық ізденіс жылдары болды.

Осы үдерістің қайнарларын, барысы мен тәжірибелерін бүгінгі уақыт биігінен таразы­лау қоғамдық ғылымдар, оның ішінде отандық тарих ғылымы үшін өзекті. Сондай-ақ, Қазақстандағы мемлекеттік идеологияны қалыптастыру бағытындағы ғылыми ізденістерді басқа республика­лардағы ортақ үдерістермен салыстыру және  талдау  жұмыстарын  жүргізу, сөйтіп бүгінгі  күннің  кәдесіне жарату көкейкесті  еді. Заманауи мемлекеттік идеология қалыптастыру үдерісі оңай жүрген жоқ. Әрбір әлеуметтік топтар, зиялы қауым өкілдері, саяси партиялар және азаматтық қозғалыстар, саяси қайраткерлер бұл мәселеге қатысты өздерінің тұжырымдамаларын білдірді. Уақыт олардың барлығын  өз  елегінен өткізіп, Қазақстан билігі мен зиялылар тобы және саяси элита­сы 2014 жылы «Мәңгілік ел» мемлекеттік идеологиясын қабылдады. Осы процестің  қайнары  мен  барысын  өске­лең­ ұрпақтың  білуі – Қазақстан қоғамының көкейкесті  мәселелерінің  бірі.

Мемлекеттік  идеологияның «Мәңгілік ел»  атануы кездейсоқ емес. Тарихи дерек­терге сүйенер болсақ, ол ерте орта ғасырлардан бастау алады. Көне түркілердің «Мәңгілік  ел» идеясы үш негізден тұрады:­ оның біріншісі — көне түркі жазба ескерт­кіштеріндегі «Мәңгілік ел» идеясы, екіншісі — Әл-Фарабидің «Қайырымды қалада»  философиялық шығармасында, әсіресе, бұл идеяның теориялық-мето­дологиялық тұрғыдан тиянақталуы және үшіншісі — Жүсіп Баласағұнның осы идеян­ы негіздеген «Құтты Білік» дастаны. Атап айтқанда, «Мәңгілік ел» ұғымы тұңғыш рет Тоныкөк пен Күлтегін жазбаларында кездеседі. Кей мамандардың айтуын­ша, оны тұңғыш рет қолданған атақты данагөй Тоныкөк болып табылады. Түркі тарихын, көне түркі мұраларын зерттеуші филология ғылымдарының доктор­ы, профессор Қаржаубай Сарт­қожаұлы: «Мәңгілік ел — түрік жұртының данагөйі, үш бірдей қағанның кеңесшісі болған атақты Тоныкөк (Тұй-ұқық) негізін  қалаған идея...» - деп нық көрсе­тед­і. Елтеріс Құтлық қаған екінші Түрік қағанатын құрғаннан кейін Тоныкөк «Мәңгілік ел» идеясын қолға алды. Мәңгі­лік елдің мақсаты – түрік елінің билігі деп осыдан 13 ғасыр бұрын мәңгілік идеясын ұсынған. Елдің қауіпсіздігін қамтамасыз ететін геосаяси және ішкі, сыртқы қор­ғаныс шеңберін жасап, мәңгілік ел саяса­тын Көк Түріктер іске асырды. Сол идея, сол мұрат бүгінгі қазақ елінің бас ұранына  айналуда.

Мәңгілік ел дегеніміз — мемлекеттің ғасырлар тоғысында, ірі державалар арасын­да бәсекеге төтеп беріп, өзіндік қорғаныс саясатын ұстану деп түсінуге болады.­ «Мәңгілік ел» идеясы тамыры терең­де жатқан түп тарихымыздан бастау алады. Зерттеушілер мұны кезінде Түрік жұртының данагөйі, үш бірдей қағанның кеңесшісі болған атақты Тоныкөк абыз негізін қалаған идея деп көрсетуде. Көктүріктер империясы ту еткен, Тоны­көк негізін қалаған, ұлы Шыңғыс хан импери­ясының атына айналған Мәңгі ел құндылығы Қазақстан мемлекетінің түп қазығы – ұлттық идеясына айналды. Тонык­өк ескерткішінде мемлекеттің тұрақты болуы үшін билікті ұстап отырған­ қаған мен ақылгөй дана бірауыздылығы, сөз бен істің ажырамауы, елдің тұтастығы үшін ынтымақтың, барлық күштердің ұйытқысы болу қажеттігі түп нысана ретінд­е айтылады. Түркі халқының елді­гінен айырылып, қағансыз қалып, тағы да басқаларға бағынып, одан қайта көтеріл­е бастағаны, жаңа қаған отырғаннан кейін елдің басын біріктіру шаралары­, яғни «түнде ұйықтамай, күндіз отырмай, түркі елі үшін қызыл қанын ағызып, қара терін төккені, күш-қуатын бергені» паш етіледі. Осының бәрі кейінгі ұрпаққа да үндеу ретінде айтылғаны көрінеді. Соныме­н қатар, бұл жерде «Мәңгілік ел» ұғымы, тәуелсіздік  рухы, азаттық идеясы­ бір-бірімен  үндесіп  тұр.

Қазақтың бірін­ші  философы, әлеу­меттанушысы әл-Фараби ежелгі грек философиясы мен шығыстың мұсылман ілімдерін байланыс­тыра отырып, түркі дүниесінің «Мәңгілік ел» философиясының теориялық негіз­демесін жасап берді. Ғалым «Мәңгілік ел» теориясының негізгі ережелерін «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарас­тары туралы», «Мемлекет билеушінің нақыл­ сөздері», «Азаматтық саясат» шығарм­аларында баяндайды. Бақытқа жету жолында адамдардың арасындағы қайырымдылық пен түсінушілік, бір-бірі­не көмек беру, достық пен бейбітшілік, тәрбие мен тәлім — Әл-Фарабидің тұтас әлеуметтік-саяси теориясының ажырамас бір бөлігін құрайды. Мемлекет пен қоғамның кемелденуі туралы әлеуметтік-саяси теориясында мемлекет басқарушылары мен сол қоғамда өмір сүретін адамдардың да ұстануы тиіс мемлекетті бас­қарудың императивтері мен механизмдері көрсетілді. Сондықтан, бұлардың бәрі қазіргі таңда түркітілдес мемлекеттердің ұлттық құндылықтары ретінде саналуы тиіс. Фараби мемлекеттің ішкі және сыртқы­ міндеттерін толық анықтап береді.

«Мәңгілік ел» идеясы Жүсіп Бала­сағұнның «Құтты Білік» философиялық шығармасында негізделген.Аталмыш еңбек терең дүниетанымдық, этикалық сұрақтарға толы. Ол Жетісу өңірінің Шу өзенінің бойындағы тарихы өте тереңнен басталатын Баласағұн қаласында туып-өскен  ойшыл. Ол өзінің «Құтты  білік» атты еңбегін, түрік зерттеушілерінің еңбегіне­ сүйенсек, 54 жасында жазған деп жорамалдайды. Бізге жеткен мәліметтер бо­йынша, «Құтты білік» 1069-1070 жылдары­ небары он сегіз айдың ішінде жазылған деп анықталады. Бірақ бұл шығарм­аны оқи отырып, Ж.Баласағұнның өмір бойы жиған, терген тәжірибесінен, білімінен туғандығын аңғару қиын емес. Жүсіп Балас­ағұн бұл еңбегін өз заман­ында ел билег­ен Бұхара ханға сыйға тартады. Шығар­маның терең тағылымына разы болға­н хан оны жоғары бағалап, Жүсіпке «Хас Хажып» деген атақ берген. Хажып деген ұғымды қазақ тіліне аударсақ, «Бас кеңесші» деген мағынаны біл­діреді. Жүсіп Хас Хажып Баласағұнның бұл шығарма­дағы дүниетанымдық көз­қара­сына адамның болмысын, оның өмі­рінің мағынасын, бақыт­ын, қуанышын, қайғыс­ын түгелдей ең алдымен қоғам өмірімен байланыс­тыруы тән. «Құт­ты білік» Жүсіп Баласағұн­ның өз ойын кейіп­керлер арқылы бейнелеуге тырысқ­ан.

«Мәңгілік ел» ұлттық идеясы Қазақстан халқын біріктіретін, елдің басты мақсат­ынан шығатын және соған толық жауап­  беретін идея болғандықтан, философи­ялық-мәдениеттанулық негіздемен­і қажет етеді. «Мәңгілік ел» идеясы­ қазақ халқы тарихының басты мәселесі болып отырғаны белгілі. Осы мәселеге қазақ халқы­  тарихында жауап іздеген батырлар­, қара қылды қақ жарып, әділін айтып, елді аузына қаратқан шешенд­ер мен көсемдер, хандар мен билер­, тіпті, халық арасын­ан шыққан данала­рдың тарихта үнемі болып тұрғаны әлімсақтан белгілі. Бүгінде осы сұраққа жауап іздеу үрдісі әлі жалғасуда. Заман өзгерді, соған сәйкес жауаптың бағыты мен мазмұны да өзгерді. «Мәңгілік ел» идеясын философиялық тұрғыдан талдауд­ың өзіндік ерекшелігі бар екендігін айта кеткен жөн. Біздіңше, ең басты филосо­фиялық ұстаным – ол қазақ хал­қыны­ң осы идеямен бірге өмір сүріп келе жатқандығында, оған үнемі оралып, оны сана мен ойдың пәні ретінде сезінуін­де, тіршіліктің басты бағыты ретінде қабылдап, оны үнемі білім және рухани құн­дылықтармен толықтырып, өмір сүру философ­иясының  өзегі деп қабыл­дауында­ болса керек. «Мәңгілік ел» – ұлттық дүние­танымның басты бағыты және қайнар көзі. Оның ішкі мазмұны үнемі даму, өзгеру,­  жаңғыру арқылы жүріп  отырады.

Көріп отырғанымыздай, «Мәңгілік ел» идеясында көне замандардан келе жат­қан қазақ халқының сығымдалған, жүйе­лен­ген өмір сүру тәжірибесінің әлеумет­тік-мәдени коды бар. Демек, «Мәңгілік ел» идеясын ұлттың тарихи даму  үрдісінен тысқары қарау мүмкін емес және қолдан немесе ойдан шыға­рылған мәселе еместігі тағы белгілі. Себебі­, бұл мәселе қазақ қоғамы үшін қашанда  өзекті.

«Мәңгілік  ел» – Қазақстанның антологиялық болмысын анықтайтын ұлттық идеяның темірқазығы, қоғам дамуына бағыт­-бағдар беретін, сан ғасырлар бойғы ата-бабаларымыздың арманын жүзеге асырудағы рухани-саяси ұстаным. Басқаша айтқанда, ол – ұлттық идеологияға пара-пар нәрсе. Қайта құру дәуірі кезінде радикалдық тұрпаттағы «реформаторлар» Қазақстан мемлекеттік идеологияға мұқтаж емес, мемлекет идеологиядан тысқар­ы болуы керек, тоталитарлық идео­логия мен демократия ұғымдары өзара сәйкес келмейді деген ойларды айтқаны белгілі. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында «идеологиясыздандыру» үдерісі және тәуелсіз ел идеологиясын қалып­тастыру мен дамыту қатар жүргені белгілі. Дәстүрлі қазақ қоғамының өн бойында хан мен қарашаның, қазіргі тілмен айтқанда, халық пен билік арасындағы сенімді нығайту­ды қалыпты дамудың негізгі құндылығы  ретінде  қарастырған.

Ғұлама ойшыл, сазгер, қобыз жасаушы Қорқыт бабамыздың өлімге қарсы тұрып, мәңгі өмірге ұмтылуы, тек Қорқыт­тың ғана емес, сол замандағы билеушілердің елдің мәңгі өмір сүруін қалағандығын білдіреді. М.Әуезов Қорқыттың мәңгілік өмір туралы толғаныстарының негізгі философиялық түйінін аша келіп, оның болашақ ұрпақ үшін дүниетанымдық маңызы зор, мәңгілік мұра екенін атап өткен. Қазақ халқы арасында тараған аңыздардан Қорқытты бірде айтулы күй атасы ретінде көрсек, енді біразында өлім атаулыға қарсы шара іздеген қам­қоршы ретінде көрінеді. Қорқытты мәңгі өмірді іздеген, бақилық болғысы келмеген­ деген түсінікті, халқына жерұйықты іздеген Асан Қайғымен түсіндіруге болады. Демек, ерте орта ғасырлардағы «Мәңгілік ел» ұғымы түркі қағанаты дәуірінде пайда болып, кейіннен бірнеше дербес мемлекеттерге бөлініп кеткен оның құранды­лары оғыз, қимақ, қыпшақ, қарахандар тұсында да мемлекеттік ұран идеологияға айналғанға ұқсайды. Махмуд Қашғари, Ахмет Иүгінеки, Жүсіп Баласағұни мұраларында да тұрақты тыныштық пен «Мәңгілік ел» арман-аңсары сезіліп тұра­ды­. Аталмыш ғұламалар арман-аңсарға жетудің жолын оқу мен білімнен іздейді. Х-ХІІ ғасырларда өмір сүрген бұдан да басқа ғұламалар ой-толғанысының ағыны осы арнада өрбиді.

ХІІІ ғасырдың басында басталған моңғ­ол шапқыншылығы дәуірі біздің отаны­мызды мекендеген халықтардың рухани-саяси өмірінен арман-аңсар ретінд­е бұл ұғымның жойылып кетпегенін білдіреді. Оның дәлелі ХV ғасырда өмір сүрген қазақтың тұңғыш географы, жиһан­гезі Асан Қайғының өмірі мен қызметі болып табылады. Асан Қайғы өз халқы­ үшін ең қолайлы, ең құнарлы жерді іздегендігі белгілі. Ауызша жеткен деректер бойынша ол сол кездегі қазақтар мекен­деген Ойкуменаның барлығын аралап­, қазіргі Қазақстанның барлық аймақ­тарына, фауна мен флоралық ерекшеліктеріне сипаттама беріп кеткен. «Жер жаннаты - Жетісу» деп қазіргі Жетісу өлкесін бағаласа, Сыр бойына қатысты «әрбір өскен бұтасының түбінде сорпа қайнатуға болады екен» деп сол замандағы Сыр бойының ұшқан құс, жүгірген аңға толы болғандығын атап көрсетеді. Утопиялық көзқарастағы Асан қайғының жерұйықты іздеудегі мақсаты, халқының жайлы жерге қоныстанып, болашақта мәңгі ел  болуын қалаған.

Қорытындылай келгенде, Қазақстан Президенті Н.Назарбаев жариялаған «Мәңгілік ел» мемлекеттік идеологиясының тарихи қайнарлары болды. Ежелгі және орта ғасырлардағы түркі тарихи және мәдени ескерткіштерінде «Мәңгілік ел» болу қараша халықтың арман-аңсарына айналғаны айқындалады. Кейінгі түркі заман­ында да бұл елді біріктіруші идея Қорқыт, Махмұт Қашқари, Жүсіп Баласағұни, Ахмет Иүгінеки, Әбу Насыр әл-Фараби, Асан Қайғы және т.б. ойшылдардың еңбектерінде одан әрі жалғасын тапты. Қорқыт туындыларында мәңгілік өмір ізделінсе, Жүсіп Баласағұни, Ахмет Иүгі­неки еңбектерінде тұрақтылық пен даму ғылым мен білімнен табылды. Әл-Фараби­ ел саяси бірлігінің қайнарын халықтың көңілінен шыққан дана билеушіден көрді. Асан Қайғының «Жерұйығында» да «Мәңгілік ел» идеясының сарыны жатты. ХV ғасырдың ортасындағы қазақ хандығының құрылуынан ХІХ ғасырдың басына дейінгі аралықта баянды өмірді аңсаған­ өміршең идеология халқымыздың рухани саяси өмірінің құрамдасы еді.

Қуандық  ҮСЕНБЕКОВ,

№110  мектеп-лицей  мұғалімі,

Жаңақорған  ауданы

Әкесінен қалған шошақ ер-тоқымды атқа асығыс­  салған  жігіт шылбырын жиғанға үлгір­мей көрші ауылға шаба жөнелді. Дәрігер алып келмек. Келіншегі қансырып хал үстінде жатыр­. Арлы-берлі алып жүргенге шашырап кеткен сүйектер ыңғай берер емес. Өзенді бойлап  барып айналып жететін жаттық жолды­  тастап, тіке  төбе  басындағы зираттан өтетін сүрдекпен тартты. Қамшы үстіне қамшы басып шапқылап келеді. Зираттың ортасы­на жеткенде барып аттың тізгінін тартқ­ысы  келді.  Бірақ тартпады. Тек “Дәрігер үйінде  болса” деп  тіледі.

Зираттан өте бере үлкендердің “Аруақтарды шулатпаңдар!.. Өздері асығып жатқанда қасынан жайлап өтіңдер!.. Әрі қиямет-қайым жақын деп айтыңдар!.. Бәрі Қарасат майданын, Алланың нұрлы жүзін  көруге асығып, қиямет-қайымды күтіп жатады…” дейтіні  есіне түсті. Тым құрыса жаңа ғана марқұм әкесінің зиратының жанынан өткенде де, айтпапты-ау. Онан  ары  ойлауға  мұрсаты  жетпеді.

“Жаным, менің, мен дәрігер алып келгенше өліп қалмашы…” сол уайымның жетегімен қамшыны жиілетті. Кенет тура арт жағына­н бір нәрсенің еріп келе жатқанын сезді. Жалт қарады. Марқұм әкесі. Ол енді атты шаужайлады. Шапқан атпен жарысып әкесі қатарласты. Әдетте аруақ туралы сөздің өзінен сонша қорқатын  жігіт  бұл  жолы  қобалжыған  да  жоқ.

– Кеп қалды ма?

– Нені айтасың, әке?

– Қиямет-қайым.

– Қайдағы, дәрігерге асығып барам.

– Ой, тәуба! Неге жалғаннан жар сап жүрсің!.. Қарашы артыңа!..

Жігіт бұрылып артына қарап еді. Бүкіл зираттағы өліктің барлығы­  арттарынан  шұбап  келеді.

– Қайда  барасыңдар?

– Иә, қайда бара аламыз. Біз бұл пәниден емеспіз ғой, қайтар жолды таба алмаймыз, бізді енді жер мекенімізге апарып тас­тарсың…

Жігіттің  қамшысы  қолынан  сусып бара жатты. Көз  алдында қанға  малынып  жанары  сөніп  бара  жатқан қосағы, ақыретін жерге­  сүйретіп  қайда  барарларын  білмей мәңгіріп  тұрған  әкесі бастаған  қалың  аруақ...

Қойшыбек   МҮБАРАК

Екі аптадан бері үйде жалғыз тұрып жатырмын. Себебі анам қайтыс болып, қайғыдан қан жұттым. әулетімізбен жерлеуіне  қатыстық.  Әлі күнге дейін өз-өзіме  келе  алмай жүрмін. Бір сөз­бен, мысық екеумізден басқа ешкім қалмағ­ан үйде түсініксіз бір өмір өтіп жатыр­. Сосын... Мен  ақырындап  есімнен  адасып  бара  жатқан  сияқтымын.

Кеше үйге жұмыстан кеш қайттым. Асығыс тамақтанып, ұйқыға жаттым. Әдеттегідей, қалта телефоным кере­уеттің бас жағындағы терезе алдында тұрған. Таң атпай біреу қоңырау шалды.  Ұйқылы-ояу  тұтқаны көтердім:

- Ұлым, мен жұмысқа кетіп қалып едім. Тоңазытқыштағы тауықты шыға­ры­п  қойшы, - деді дауыс.

- Жарайды, мама, - дедім де тұтқаны қоя салдым.

Жарты  минут  өтпей-ақ есімді жидым. Қолым қалтырап, мұздай  сумен бетімді жудым. «Қызық... Бұлай  кім әзілдеуі мүмкін? – деп ойладым. – Бірақ дауыс анамның дауысы ғой!». Көп ойланып, тиянақсыз бір тоқтамғ­а келгендей болдым: әзілдесе әзілдеген шығар, неше түрлі есалаңдар бар  ғой...

Осы оймен кофе дайындау үшін асүйге­  беттедім. Раковинада тауық  жатыр.­ Кім  шығарған? Ұйқым әлі ашылмаған еді. Әйтпегенде  жүрегім  жарылып кетер ме екен? Қол-аяғымнан жан кете бастағанын сездім. Қалтырап отырдым да қойдым. Сайтан алғыр тауықтың көзін құрту керегін білсем де, қозғалуға дәрмен жоқ.

Осылай қанша отырғаным белгісіз, біреудің есік қаққанынан есімді жидым. Пошташы апай екен. Қолыма конверт ұстатты. Хаттың жібе­рілген орны мен жіберушінің аты көрсетіл­меген.  Асүйге  қайта  келіп, конвертті аша бас­тағам. Раковин­аға қайтадан көзім түсті де, біреу жағымнан шапа­лақп­ен  осып  жібергендей  болдым. Тауық  жоқ!  Хатты  жайына  қалдырып, тоңазытқышты  аштым. Сіресіп қатқан­ күйі апта бұрын мен салған­ жерінде  жатыр. «Үһһһ... Есіңнен­  адаса  бастапсың, - дедім  өзіме. – Жақынын жоғалт­қан адамның психикалық  ауытқуы, жүйкенің  қалыптан   тыс  ширығуы.  Басқа­ түк те емес!».

Хатқа қайта оралып, ашып оқи бас­тадым:

«Құрметті С.Ә. (менің анамның есімі сондай еді), сізге ұлыңыздың бақилық болуына байланысты қайғырып көңіл айтамыз...».

- Немене? - дауысым қатты шығып кетті.

«...сізге ұлыңыз (менің аты-жөнім жазылыпт­ы) бақилық болуына байла­нысты  қайғырып көңіл  айтамыз...». Хатта­ менің ертең (хат ертеңгі күнмен келген­)  жұмыста  өндірістік жарақат алып қаза  болғаны­м жазылған.

Қалай сонда? Менің қаза болғаным жайлы жұмыс орнымнан кері мекен­жайсыз хат келеді. Ал жұмыстағылар менің анам қаза болғанынан хабардар ғой? Өткенде ғана кассадан ортақ көмек қорынан жерлеудің шығындары үшін ақша  алдым. Басшылық болса қайғылы жағдайды  ескеріп үш апта демалыс берді. Түсінсем  бұйырмасын.

Ақыр  соңында  бұл  былықпен жұ­мысқа барған соң айналысып, анығына жетем­ін деп шештім де, асығыс киініп шығып  кеттім.  Жұмыстағылардан  болған­  жағдайларды  астарлы  сұрақтармен індете сұрап шықтым. Бәрі ештеңеден  хабарс­ыз  екенін айтады. Біреу шыны­мен  жүйкеме тигісі  келген сияқты­. Осылайша күндік жұмысымды бітіріп, үйге  көңілсіз  оралдым.

Табалдырықтан  аттай  бере  қолқаны қабатын жағымсыз иісті сездім. Анамның бөлмесінен шығатын сияқты. «Бұл мысықтың ісі» деп ойладым. Тағы да еденді былғаған шығар. Мысықтар ақылды, тәуелсіз әрі  тазайын  болмаушы ма еді?

Расымен де, анамның төсегін был­ғапты. Алакөлеңкеде көрпедегі дақты көзім шалды. Бөлменің жарығын жақтым­. Нағыз сұмдықты сол кезде барып­ аңғардым. Анамның төсегіндегі дақ қан болып шықты. Төсек жайманың жартысын ала қып-қызыл қан жауып кеткен. Алқына бастадым. Байқасам, еденде жүрелеген қалпы тіземді құшақтап отыр екем. Жүрегім аузыма тығылды деу тым жай айтылған. Мұндай қорқын­ышты сөзбен айтып жеткізу мүмкін емес...

Қызыл-ала көрпені қоқыс жәшігіне апарып бұрап лақтырғаным есімде жоқ. Мүмкін криминалистердің «аффект жағдайы» деп атайтыны дәл осы менің күйім шығар. Есімді жиғанда жуынатын бөлмеде киімшең күйде төбемнен төмен суық су құйынып тұр екенмін.

Енді міне, қалтыраған қолмен қағазға осы мәтінді теріп отырмын. Ойымды реттеп, басымнан өтіп жатқан түсініксіз жайттарды бір жүйеге келтіру үшін қолыма қалам алғам.

Жазу үстелімнің оң жағында ертеңгі күнмен нөмірленген менің қаза бол­ғаным жайлы хат жатыр. Ал сол жағында­ әзәзіл телефон әлі шырылдауда. Қоңы­рау шалып жатқан анам. Бірақ анамның телефоны өшірулі күйде көрші бөлмеде қалғанын анық білем. Менің бұл қоңы­рауға жауап бергім келмейді. Бірақ теле­фон  қоңырауы  бітер  емес.

Егер жынданып кетпей, түнді аман өткізе алсам, ертең жұмыста түнгі кезекшілікке қалуға тиіспін. Бірақ менің өлгім келмейді!.. Өлгім келмейді...

Орысшадан  аударған

Ж.ҚОЙШЫБЕКОВА

ГЕНЕРАЛ   В.ПЕРОВСКИЙДІҢ  1853   ЖЫЛҒЫ

СЫРДАРИЯҒА  ЖОРЫҒЫ

1853 жылдың көктемінде Перовский экспедицияны Сырдарияның бойын Қаратау тауларына дейін жаулап­ алуға дайындап жасақтауға кірісті. Бұл экспедицияға үкіметтен рұқсат сұрау барысында Перовский оның табысты боларына, Ресейге жаңа облыстарды қосып беремін, оны «қазынадан ешқандай ақша жұм­самау» арқылы, жергілікті қаражаттардың есебінен, яғни башқұрт­тардың, казактардың және қазақ­тардың капиталымен жүзеге асырамын деп уәде берді.

Бұл экспедициялық отрядтың құрамына келесі бөлімдер тағайындалды:

а) жаяу әскер: №4 Орынбор ли­ниялық батальоны, саны 1000 адамға жуық, «төменгі шенділерден», басқа батальондардан таңдап алынған, ара­сын­да  айыпталған  және саяси жер аударылған солдаттар да бар, атақты ақын Плещеев те болған, ол сосын Ақмешітті шабуылдауға қа­тысқан;­

б) атты әскер: Орал казактарынан бес жарым жүздік, Орынбор казак­тарынан 4 жүздік және башқұрт-меще­ряк әскерінен 3 жүздік, барлығы 12,5 жүздік;

в) артиллерия: әртүрлі калибрлі 36 зеңбірек, оның 8-і Орынбор қаласын­ан алынған, 6-ауы Ор қамалынан, қалғандары Арал бекінісінен. Сонымен бірге артиллерия коман­дасына  ракеталық  команда  да  кірді;

г) инженерлік бөлімдер: саперлер командасы (Петербургтен келген) (Материал по описанию Оренбургского­ каз. Войска т. У1 ст.549).

Отряд азық-түліктің барлық түрімен, қажетті саналатын барлық жөндеу құралдарымен, өткелден өту құралдарымен жабдықталды.

Отряд линиядан екі колонна болып­ жорыққа шықты. Біріншісі (оң колонна) – Орынбордан 25 сәуір күні құрамында 28 офицер, 1087 төменгі шендегі, 1321 ат, 798 жүк артатын түйе, 137 өгіз жегетін айыл-тұрмандар, 600 башқұрт аты және 200 көлік Қарабұтақ-Ырғыз-Арал бекінісі бағытыме­н бет алды. Сол колонна Орск қаласынан 5 мамыр күні генерал Падуровтың басқаруымен құрамында: 34 офицер, 1160 төменгі шенді, 229 түйе, 324 арба; отрядтың артында сұлы тиеген 1008 түйе көлігі жүріп отырды. Қарабұтақта отрядқа тағы бір 2270 ширек сұлысы бар көлік келіп қосылды. Экспедицияны жалпы­ басқаруды дербес Орынбор корпусының командирі есебінде генера­л Перовский өзіне жүктеді. Отрядт­ы басқару генерал-майор Падуро­вқа тапсырылды. Генерал Перовс­кий әскерден бөлек жеңіл көлікпен жүз казактың қарауымен жүріп  отырды.

Қазақ  даласындағы  сұлтан-правительдер  арқылы  ешбір қазақ отряд­ пен көліктің жүретін жолына, оның түнейтін жеріне 5 шақырымға дейін жақындамайтын болсын деп хабар жіберілді. Екі колонна да 24-25 мамыр күндері Орал бекінісінен шығып­, ары қарай далаға аттанып жүріп  кетті.

Осы  бекіністен 72 шақырым жерде­ Жалаулы өзенінде Қарақұм құмдары басталады, бұл жолдағы құдықтардың кейбіреулері құмға көмілген. Отряд бастығының бұй­рығы бойынша Жалаулы өзенінен тынығып, одан ары аттанған соң алға құдық қазатын, көмілген құдықтарды тазалайтын арнайы саперлік құрал-саймандары бар команда жіберілді, бұл команда үнемі отрядтың алдында жүріп отырды. Бұл құдықтардың сулары  соншама  көп  санды  отрядтың мүшелері үшін аздық ететін, сон­дықтан суды өте қатаң үнемдеуге тура келді. Құл-Құдық стансасынан Жалау­лы өзенінен 128 шақырым жерде екі эшелон түйелерін алға жіберіп, отряд бес эшелонға бөлінді. 5-6 маусымда түйе көліктер Арал бекіні­сіне келіп жетті, артынша басқа­ отрядтар да келіп қосылды. Оң колон­на Орынбордан Арал бекіні­сіне дейінгі жолды 46 күнде өтіп 933 шақырым жол жүрді, сол колонна Орс­кід­ен Арал бекінісіне дейін 687 шақырымды 36 күнде жүріп өтіп, 6 рет күндіз тынықты. Перовский қа­сындағы нөкерлерімен  барлық жол­ды­ 22 күнде жүріп өтті. (Сол  мате­риал, 551-б.)

Арал бекінісінде бір апта демалып, отряд одан ары бұрынғыша екі колонна болып жүрді. 16 маусымда генерал Перовский 150 казагы бар конвоймен  Қазалының  саласындағы №1 фортқа  жетіп,  оның қатысуымен бірінші бастионның іргесі қа­ланды.

25 маусым күні Перовский бірін­ші колоннаның басында жүріп Қармақшы шатқалына, Қараөзек пен Жаңадарияның қосылар жеріне жақын­ жерге келді. Осы жерде қоқандық Қосқорған қамалының қиран­дысына  қарсы  жерде  жаңа бекініс №2 форттың негізі қаланып, гарнизон  қалдырылды. Дәл осы жерге «Перовск­ий» пароходы  жетіп үлге­ріп, оған бірінші эшелонның жүкте­рінің бөлігі салынып, олар сумен жеткіз­ілетін  болды.

Осылайша Сырдарияның оң жағасы­мен жүріп отырып, орыстың экспедициялық отряды өзінің тылын жаңа бекіністер салып бекітіп қалдырды, бұл жерлерде аралық базалар орналасты.

Қара-Өткел шатқалында екі эшелон­  бір-бірімен қосылды. 25 мау­сымда осы жерден арнайы ерекше реког­носцировка жасайтын отряд бөлініп, оған Бесарнаның салала­рында  барлау  жұмыстарын жүргі­зетін және салаларға өткел салатын ракетал­ық және саперлік команда қосылды. Бұл отрядпен бірге  генерал Перовский, қасында 350 казагы, 3 зеңбірегі және 200 қарулы қазақты бастаған Елікей Қасымовпен бірге алға  жүріп  кетті.

АҚМЕШІТТІ    АЛУ

27 маусымда генерал Перовский алдыңғы отрядпен бірге Ақмешіт қамалына жақындап, одан 600 сажындай жерде тоқтады. Отрядты қалдыр­ып қасында бірнеше адам­ы­мен бірге қамалға келіссөз жүргізуге жақындады, бірақ қоқандықтар оқ атқан соң қайтып кетуге мәжбүр  болды.­

Лагерьді орналастырып болған соң Перовский артта келе жатқан әскерді тезірек қамалға жетуге асықтырды. Қалған отрядтың әскерлері тездетіп Ақмешітке келе бастады, қиын жолдарды сексеуілден тазарту, сай-жыраларды тегістеу, суы бар салала­рға көпір салу жұмыстары жүргізілді. Анда-санда қоқандық­тар­дың бірен-саран топтары кезде­сіп, отрядтың жолындағы қамыстарды өртемек  болды, бірақ нөсер жаңбыр отты  тез  сөндірді.

4 шілдеде отряд толығымен Ақмеші­тке жетті. Оның құрамында 95 офицер, 2264 солдат, барлау және шабармандық жұмыстарды атқарған Елікей Қасымов пен Мұхамеджан Баймұхамедовтың қазақ отрядтары болды. Ақмешіттің сыртқы қабыр­ғаларын былтыр полковник Бларамбергтың отряды қиратқан болатын, қоқандықтар оны жөндемепті. Қа­малдың ортасында цитадель-орда ғана  қалған, қоқандық  гарнизон соған­  бекініп  алыпты.

Қамал Сырдарияның оң жаға­сынан ширек шақырым жерде орналасқан, редут түрінде салынған, алдыңғы  беті  ұзындығымен  салыстыр­ғанда  50 сажындай артық. Қамалдың қабырғасы жергілікті саздан жасал­ған, майда  сабанмен  араластырыл­ған: іргесінің қалыңдығы 5 сажын, жоғары­  жағының қалыңдығы 2 сажын,  биіктігі 5,5 сажын. Қабырға­сында ұзын айыр тістері бар; бұрыш­тарында, әрбір анфастың ортасында жартылай дөңгелек боп сыртқа шығып­  тұрған фальконеттер мен мылтық  ататын  орындар бар. Фастың мұнарасында өзен жағынан темірм­ен құрсауланған мықты қақпа орнатылған. Орданың ішінде суы мол, таза үш құдық, екі мешіт, медресе және 50-ге жуық балшықтан соғыл­ған баспана бар. Орданың қабырғас­ы кең қазылған 5 сажын ормен­ қоршалған, оған су толтырылған. Орданың гарнизоны 400 қоқандықтар мен қазақтардан тұрады, әйелдер­ мен балалар да бар. Қамалдың қаруы кіші калибрлі үш мыс зеңбіректе­н (оларды қоқандықтар қоршау кезінде қажеттілігіне қарай бір мұнарадан екінші мұнараға ауыстыр­ып жүрді) және фальконеттер мен азиатты типтегі винтовка­лардан  тұрады.

Қамалдан атылған зеңбіректің ядролары  екі  шақырым  қашықтыққа ұшады,  ал  мылтықтардан  қоқан­дық­тар жарты шақырымға дейін мер­гендікпен атады. Шабуылшыларды қайтар­у үшін қоқандықтар саз бен ағашты   араластырып,   домалақ жа­сап­  шабуылшыларға  шашыратып  атады.

Сөйтіп, қамалдың қорғанатын қару-жарақтары сол кездегі техника деңгейімен салыстырсақ, байсалды деуге болады. Содан болса керек, Ақмешіт қамалы Орта Азиядағы қамалдардың ішінде алынбас қамал деп  саналды.

Қамалды қарап шыққан соң Перовск­ий оны штурммен алу мүм­кін емес деген қорытынды жасады, себебі­ отрядта штурм жасайтын сатылар­ болмады, оларды қолдан жасай­тын материал да жоқ еді. Гарнизо­нмен келіссөз жүргізу де нәтиже­ бермеді, қоқандықтар елшілерг­е оқ атып, екі атты жаралады. Ашық шабуы­л кезінде орынсыз шығынды болдырмау мақсатында Перовск­ий қоршау жасауға және инженер­лік шабуыл­ға дайындалуға бұйырды. 4  шілде күні Ақмешітке «Перовский» пароходы  келіп, қамалдан 2 шақырым төмен жерге тоқтады. Пароход  отрядтың­  ауыр  заттарын алып  келді. Қамалды қоршау жұмыстары  бас­талды  және  зеңбіректер  үшін қамал­ға қарай оқтарын асырып және дәлдеп  атуға арналған батарея  құрылыс­ын  салу  жұмыстары­  басталды.

6 шілдеге қараған түні ордадан солтүстік-шығысқа  250  сажын  жерден­  №1 батарея құрылысы салыны­п бітті, батареяның 2 алты фунттық  зеңбіре­гі  және  бір  4  пұттық зеңбірегі  бар.

7 шілдеге  қараған  түні Сырда­рияның  сол  жағалауында,  қамалдан 315 сажын жерде, екі жарты пұттық зеңбіректері бар №2 батареяның құрылысы  бітті.

8 шілде күнгі түнде №3, орданың оңтүстік-шығыс фасында 250 сажын жерде,  он екі фунттық бір зеңбірегі, 3 ширек пұттық зеңбірекпен қару­ланған батарея, сосын шығыс бұрыштағы мұнараға қарсы тұрған, ордаға диагональ  бағытта  ракеталық  станоктары, бір  мортирасы бар №4 ракетамен  қаруланған  батарея салынды; ең соңында ордадан 140 сажын жерде, ордадан солтүстік-батыста төрт мортир­асы  бар №5 батарея салыны­п  бітті.

8 шілде күні таңғы сағат үш жарым­да барлық батареядан қамалға оқ атылды, бірақ ракеталар ордаға жетпей түсіп жатты, сондықтан ракеталы­қ  батареялар  70  сажын  алға жылжытылды. Артиллериядан атылған­ оқтар қамалдың қалың қабыр­ғасына еш зиян келтірген жоқ, тек анда-санда  ұшындағы  өркеш  тістерді ғана  ұшырып  түсірді;  снарядтың көп­шілігі бекіністен асып түсіп жатты,­ №3 батареяның снарядтары №5 батареяның жанына түссе, №5  батарея­ның снарядтары №1 бата­реяға тиіп жатты, сол себептен батареяла­рды  жылжытуға  тура келді.

Артиллериялық канонада қоқандықтарға  есінен тандырарлықтай әсер етеді деген ой жүзеге аспады. Ақмешіттің  гарнизоны  олар ойла­ған­дай емес, тайсалмайтын өжет екен, артиллерияның оғының астында қамалдың қабырғаларын жөндеп жатты. Снарядтардың қоры көп емес екендігін ескеріп, артиллериядан ату тоқтатылды, қоршау  жұмысын  жасап  жатқан  корпус  окоптық  жұмыстарға  көшті.

10 шілдеде орыстар алғашқы парал­лельді жүргізіп сездірмей қамалғ­а жақындай бастады. Окоптық жұмыстар баяу жүргізілді. Жан-жақтың­  барлығы батпақ, фашин байлай­тын  материал  қолда болмады. Отрядта саперлер мен саперлік құрал-саймандар жетімсіз болып шықты. Солай болғанына қарамастан, 17 шілдеде «венчание гласиса», яғни соңғы штурм алдындағы позиция басталды; екі күннен соң саперлар бекіністің қазылған орының астын­а  кірді.

Осы арада қазақтардың арасында қоршауда қалған қамалға көмекке Ташкенттен Қоқан әскерінің үлкен қолы шығыпты деген әңгіме тарап кетті. Қарсыласты барлап келуге генера­л Падуров бастаған құрамында Орал мен Орынбор казактарының екі жүздігі, бір зеңбірегі бар башқұрттардың жарты жүздігі жіберілді.

21 шілдеде Падуров Қо­қанның Жөлек бекінісіне жетті, орыстардың келе жат­қанын естіген гарнизон оқ-дәрі қорын алып кетуге үлгермей қаш­ты. Падуров қамалдың қабырғасын қопарды, баспаналарды  өрте­ді, сосын  жолында ешқандай қоқандықтарды кездестірмей Ақмешітке  қайтып  келді.

Бұл аралықта қамалдың түбіндегі  қоршау  жұмыстары аяқталып  қалған  болатын, 19 шілдеде қоқандықтар сырт­қа шықпақ болып әрекет жасап көрді, бірақ тойтарылды.

27 шілдеде мина галлерея­сы аяқталды, оған 40 пұт оқ-дәрі салынды, қопарылысты гальваникалық батареяның көмегімен жасау дайындығы бітті. Қоқандықтар қамалдың ішінен контр-галлерея жүргі­зіп жатты, бірақ бағытын таба алмады, сол себептен де орыс минерларының дайындық жұмыстарына кедергі жасай алмады.

28 шілдеде таңғы 3:30-да қопарылыс жасалып, нәтижесінде қамалдың қабырғасында  ені 10 сажын болатын­ тесік пайда болды. Орыстың ба­тареясының зеңбіректері пайда болған тесіктен оқ жаудыр­ды. Бірақ 5 минут та өткен жоқ, тесіктің аузына орнал­асып алған қоқандықтар орыстарға өз артиллериясынан  оқ  жаудырды. Орыстың шабуыл колонналары алға ұмтылды, қоқандықтар  бірақ оларға екі  рет  тойтарыс беріп қайтарды. Тек үшінші ретінде ғана шабуылшылар қамалдың қабырғасынан ішке кіре алды. Қоқандықтар командирлері қопарылыс кезін­де өлгеніне қарамастан ер­жүректікпен  жандарын  салып  қорғанды.­

Қамал алынды. Штурм кезі­нде 230 қоқандық өлді, 77 қоқандық тұтқынға алынды, олардың 35-сі жаралы, оларға қоса баспаналардың ішінен 73 әйел және 63 бала табылды. Қамалдың ішінен мына олжалар табылды: 2 бунчук (билік белгісі), 8 бел­гі, 3 мыстан жасалған зеңбірек, 3 фальконет, 66 қамалдан ататын мылтық, көпшілігі сын­ған, 156 қылыш, 2 сауыт, ­1600 ядро, 6 пұт оқ-дәрі,  35 пұт қорғасын және 130 ат, оның 6-ауы асыл тұқымды арғым­ақ, олар кейін орыстың жылқы зауыттарына берілді. Сонымен бірге осы уақытта қазақтар Қуаңдариядағы Күмісқорған қамалын алды, ішіндегі кішкентай гарнизонды жойып, кейін бұл жерге бір зеңбірегі мен 80 адамы бар орыс гарнизоны қалдырылды.

Бұдан кейін де орыстың генералдары қазақ жері ар­қылы талай жорықтарды (гене­ралдар Черняев, Кауфман, Скобелев, т.б. жорық­тары) жасады. Бұл жорықтар кезінде оған зорлықпен алын­ған жол бастаушы және түйе жетектеуші, қара жұмысшы қазақтардың, жергілікті ха­лық пен бейбіт тұрғындардың, қорғанушылардың қы­рылғандарының сандарын білмейміз. Олар жайлы орыс тарихшылары мен зерттеу­шілері, орыс офицерлері еш жерде­ жазбаған. Деректер бол­ған күннің өзінде олардың құпия деген грифі алынбай жатса керек­. Ал сәтсіз жасалған князь Бековичтің жорығы жайлы құжаттар Ресейдің Бас Штабының ашылмайтын құжаттар бөлімінде жатқаны анық. Бұл сәтсіз жорық жайлы деректерді ашуға орыстар ынталы емес. В.Перовский­дің 1839-1840 жылғы сәтсіз қысқы жорығы жайлы құжаттардың өзі 2000 жылдардан кейін ғана «құпия» деген грифі алынды.

Сағат  ЖҮСІП

(Соңы. Басы өткен сандарда.)

1945 жылы Арал теңізінің солтүстік жағалауындағы Қызылорда облысы Арал ау­данына қарасты Аван ауылы маңында обамен түйені сою салдарынан адамдар ауырып, диагнозы уақытылы қойыл­мағаны және мерзімінде індетке қарсы шаралардың жүргізіл­мегендігі себебінен бұл ауылда эпидемиялық жағдай орын алды. Тамыз бен қазан айлары аралығында эпидемияның ауқымы бес ауылды қамтып, онда 175 адам  ауырып, олардың  127-сі қаза  тапты.

1945 жылы КСРО Денсаулық министрлігінің №941 бұйрығына сәйкес Арал қаласында Арал теңізі обаға қарсы күресу станциясы 2 обаға қарсы пунктімен қоса (біріншісі індет  ұшқыны орын алған Ауан ауылында, екіншісі Шалқар елді мекенінде) құрылды. Жылдар өте Ауандағы пункт жойылып, тағы да 2 пункт, 1948 жылы Жосалыда және 1951 жылы Қызылорда қаласында ашылды. 1954-1957 жылдары станция құрамында Ақтөбе қаласында орналасқан Ақтөбе обаға қарсы пункті жұмыс істеді. Арал теңізі обаға қарсы күресу станциясына Қызыл­орда облысы және Ақтөбе облысының Ырғыз, Шалқар, Ойыл және Байғанин аудандарының жалпы көлемі 50 миллион гектар құрайтын аумақ бекітілді. 1949 жылы КСРО Денсаулық министрлігінің 1948 жылы 28 қарашадағы ұсыныс­ына байланысты барлық  обаға  қарсы  пункттер обаға қарсы бөлімшелер болып өзгертілді.

1991 жылы КСРО құлағаннан кейін республиканың обаға қарсы қызметі Қазақстанның Денсаулық сақтау минис­трлігінің юстициясына ауысуына байланысты, еліміз­дің обаға қарсы күресу станцияларының жүйесі қайтадан ұйымдастырылды, теміржол ведомствосына қарасты обаға қарсы  күресу мекемелері жойылды. Қазалы темір­жол обаға қарсы күресу станциясы обаға қарсы күресу бөлімшесіне айналдырылып, ҚР Премьер-министрінің №120-р 18.05.1992 ж. жарлы­ғымен Арал теңізі обаға қарсы күресу станциясының қара­мағына  берілді.

Биылғы  жылы  станцияның құрылғанына 73 жыл болады. Станцияның негізін қалаушы көрнекі ғалым С.Н.Варшавский еді. Алғашқы жылдары станцияны А.А.Жучаев бас­қарды, ал С.Н.Варшавский станция басшысының эпидемиология жөніндегі орынбасары қызметін атқара отырып, станцияның жарқын да білікті чумолог мамандарын қалып­тастырды. Олар – белгілі биолог ғалымдар М.Н.Шилов, Е.С.Шилова, В.М.Смирин, Е.В.Ротшильд, Б.Д.Беседин, С.Н.Марин. Кезінде станция Ресейдегі  Мәскеу  мемлекеттік университетімен  бірігіп нәтижелі жұмыстар атқарып, Мәс­кеу университетінің профес­соры Н.П.Наумовтың басшылығымен станция базасында оба эпизоотологиясын зерт­теуде ауқымды тәжірибелер жүргізілді. Станцияның Ресейдің көнеден келе жатқан ғылыми қоғамдастығы «Мәс­кеу табиғатты зерттеу қоға­мында» Арал бөлімшесі құрылды. Қоғамның бұл бөлімшесін алғашында С.Н.Варшавский, кейін М.Н.Шилов басқарды. Қоғам бөлімшесінде 1963 жылы Кеңестер Одағы Ғылым Академиясы биофизика инс­титуты  академигі  О.Ю.Орлова­ баяндама  оқыды.

Осыдан кейінгі маман­дар­дың 1980-90 жылдардағы станция­ жұмысын әрі дамыт­қан буындары Қ.Айтқалиев, М.А.Дуб­янский, І.Жубаназаров, Қ.Қалжан, У.Кошенов, Л.А.Бурделов, Л.Е.Некрасова, Т.В.Меко-Меченколар еді. Осы мамандар станцияның жұмысын кәсіби жүргізумен қатар ғылыммен айналысып, көбісі ғылыми дәрежелерді қорғады.

Қазіргі кезде Арал теңізі обаға қарсы күрес станциясы халықтың санитарлық-эпи­демиологиялық саламаттылығын қамтамасыз ету мақсатында жоспарлы эпидемиологиялық қолайсыздыққа қарсы алды­н алу кешендік іс-шараларды орындайды. Станцияның эпидемияға қарсы негізгі атқаратын міндеті оба және басқа да аса қауіпті індеттер­дің, зоонозды және контен­гиозды жұқпалардың эпизоотология, эпидемиология және алдын алу шараларымен айналысады. Жыл сайын 92 000 шаршы шақырым энзоотиялық аумақтың 75%-ы, яғни 64400 шаршы шақырымы эпизоотологиялық тексеруден өтеді. Орташа жыл сайын 13500 кеміргіш, 130 000 дана сыртмасылдары зертханалық тексеруден өтеді. 2016-2020 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының оба бойынша энзоотиялық аумағында санит­ариялық-эпидемияға қарсы және санитариялық-профилактикалық іс-шараларды жүргізу туралы 27.11.2015 жылғы №20 қаулысына сәйкес станция көлеміндегі тұрғын нысандардың 300 мың шаршы метр кеміргіштердің қоныс­тауына және бүргемен зақымдалуына тексеріледі, нәтиже­сінде 200 мың шаршы метрде кенттік дезинсекция, дератизация жұмыстары жүргізіледі. Эпизоотологиялық тексеру жұмыстары арқылы эпидемиялық қауіптілік анықталуына байланысты халықтың саламаттылығын қамтамасыз ету мақсатында 200 шаршы шақырымда дала бүргелерін жою жұмыстары ұйымдастыры­ла­ды. Арал, Қазалы аудандарында барлығы шамамен 158 000 халық тұрады. Жыл сайын 32 000-36 000 (20-22%) адам өздерінің тұратын жерлеріндегі оба эпизоотиясының жағдайына байланысты, айналысатын кәсіби ерекшелігіне қарай обаға карсы егіледі. Спецификалық профилактикадан басқа специфилық емес шаралар, олар халық арасында аса қауіпті аурулар туралы санитарлық ағарту жұмыстары (дәріс, әңгіме, парақша тарату түрінде) жүргізіледі. Сонымен қатар, аумақта эпидемия ошағы орын алған жағдайда обаға шалдыққан адамдарды оқшаулау, өз деңгейінде залалсыздандыру, емдеу шараларын жүйелі жүргізу міндеттері станцияның жоспарынан еш уа­қытта түскен емес. Осы уақытқа дейін станция қызмет көрсете­тін аумақта 233 адам обамен ауырып, пайда балған ошақтар дер кезінде оқшауланып, абыроймен  жойылды.

Станцияның негізгі зерт­ханасы 1933 жылы салынған ғимаратта орналастырылған. Еліміз егемендік алғаннан кейінгі жылдары жол картасы бойынша негізгі ғимараттарға 2010 жылы күрделі жөндеу жұмыстары жүргізілді. Алдағы уақытта Арал, Қазалыда орналасқан зертхана ғимараттарының тозығы жетуіне байланыс­ты станция 2020 жылға қарай жаңа типтегі зертхана салуды жоспарлап отыр. Жаңа құрылыспен бірге заманауи зертханалық құрал-жабдықтар алынуы қажет. Сонымен қатар, дала жұмыстарын жүргізу үшін 2020 жылға дейін станция балансындағы автокөліктерді жаңарту жоспарлануда.

Штаттық кесте бойынша станция басшысымен қоса есептегенде 19 дәрігер-бактериолог, 19 зоолог пен паразитолог және 19 орта буын мамандары профилактикалық қызмет көрсетеді. Олар дала төсін­де еңбек ете жүріп, өздеріне тапсырылған міндетті атқарумен қатар, станцияның өркендеуіне орасан зор үлес қосуда. Соңғы онжылдықта станция жұмысы аясында 1 ғылыми диссертация және 40-тан астам ғылыми еңбектер жарық көріп, станция мамандары осы жұмыстардың нәтижесінде түрлі ғылыми конференция­ларға қатысып, Қырғызстан, Грузия, Моңғолия, АҚШ мем­лекет­терінен шақыру алып, халық­аралық  ғылыми  конфе­ренция­ларға  қатысты.

С.ИСАЕВА,

медицина  ғылымдарының кандидаты,

жоғары санатты  дәрігер,

Денсаулық  сақтау  саласының үздігі,

Арал  теңізі  обаға  қарсы  күрес станциясының  басшысы

Футболдан  ел чемпионатының  6 тур ойындары да аяқталды. Бұл жолы жергілікті “Қайсар”­  футбол  клубы Алматының орталық алаңында “Қайратқа” қарсылас атанды. Бұған дейін “Ақжайық”, “Ертіс” секілді клубтармен өз алаңында тең ойнап, “Ақтөбеден” жеңілсе, түзде “Астана” мен “Жетісуға” жол берген болатын. Осылайша, 2 ғана ұпайды қанағат еткен ұжым турнирлік кестеде тым төменде тұрған еді. Десе де, қайсарлығынан тайған “Қайсарды” қолдауды жанкүйерлері бір тоқтатқан емес.

Түздегі ойындарды тамашалауғ­а клуб басшылығы да мүмкіндік жасап отыр. Бұған дейін Астана қаласына жолы түскен  сырбойылықтардың  Алматыға аттануы да қиынға соқпады. Алатау бөктеріндегі ойынға­  жанкүйерлермен  бірге  бару  бақыты  бізге  де  бұйырды.

“Қайсар” ойынды ширақ бастады деуге болады. Тіпті, есеп ашатын тамаша мүмкіндігі болған. Ұрымтал сәттердің бірінде Тоқтар Жаңғылышбай “Қайраттың” қорғаушысынан допты тартып алып, Валерий Коробкинге “шайнап” берген еді. Ал, Коробкиннің қолынан шайналғанды жұту да келмеді. 19-минутта Исаэль “қас­қырлардың” қорғаушыларын қапы қалдырып, таблоға өз­ге­ріс енгізді. Бұл уа­қытта Қызылордадан келген 50 жан­күйерден бөлек, Алматыдағы бірқатар жерлестер “Қайсардың” тілеуін тілеумен болды. Ойыншылар да намысты қолдан бермеуге тырысты. Тоқтар Жаңғылышбай допты алаң ортасында үш қорғаушының арасында тұрып қабылдап алды да, қарсыластың айып алаңына ентеле­й түсті. Бұл жолы допты легионер Матиас Курьордың аяғына салып берді. Таразы  басы  теңесті.

Екінші таймда “Қайсар” “Қайратпен” иық тірестіруін қойды. Есесіне алаң иелері көсіле ойнап, үш гол соқты. Әуелі Аршавин қақпашымен бетпе-бет шығып, есептегі ба­сымд­ыққа ие болса, Чума Анене алматылықтардың үшін­ші голын соқты. Ал, ойынға қо­сыл­ған қосымша  уақыт аяқталар тұста Станислав Лунин шірене теуіп, қақпа торын тағы да ту­латты. Қорытынды  есеп: 4:1.

“Қайсар” осы жеңілісінен кейін бір саты төмен сырғып, соңғы орынға жайғасты. Осыдан соң ызаға булыққан қызыл­ордалық жанкүйерлер премьер-лиганың турнир кестесін төңкеріп тастап қызықтап жүр. Төңкергенде клубтың бірінші орында тұратыны айтпаса да белгілі жайт. Шынында команданың қазіргі жағдайы адам аярлықтай. Облыс әкімі Қы­рымбек Көшербаев коман­даның  таныстырылымында  5-орын үшін еңбек ететінін айтқ­ан болатын. Ал мына ойын­мен “Қайсардың” ұзай алмайтыны  бесенеден  белгілі. Қайраты қашып, қайсарлығы жоғалған  сырбойылық  клуб   29 сәуір күні Шымкенттің “Ордаб­асы” клубын өз ала­ңында  қабылдайды.

Рыскелді   ЖАХМАН,

Қызылорда-Алматы-Қызылорда

Қызылорда  қызықтары

Қаладағы  Скатков  және Әбілхайыр  хан  көшелерінің қиылысында, көшенің қақ ортасында алма ағашы гүлдеп тұр. Бұл табиғатқа жанашырлық па әлде бізде бәрі бола береді дегенді білдіре ме?

2018 жылдың қаңтар-наурыз айларында облыстың негізгі капиталына салынған инвестиция көлемі 127,9 пайызды, ал құрылыс жұмыстарының көлемі 2017 жылдың осы айымен салыстырғанда 129,5 пайызды құрады. Бұл туралы облыс әкімі Қырымбек Көшербаев І тоқсанда атқарылған жұмыстарды қорытындылаған кеңейтілген мәжілісте мәлімдеді.

Актив мәжілісінде мемлекеттік орган басшылары атқарылған жұмыстары туралы баяндады. Осы жылғы жұмыс нәтижелері жаман емес, дегенмен, жылдың аяғына дейін бірқатар маңызды жобаларды іске асыру қажеттігін атап өтті өңір басшысы.

Облыс әкімінің орынбасары Қуанышбек Ысқақов облыстың әлеуметтік-экономикалық дамуының өткен және алдағы кезеңдегі міндеттері туралы баяндады. 2018 жылдың қаңтар-наурыз айларында облыстың өнеркәсіп кәсіпорындарымен 208,9 млрд. теңгенің өнімі өндірілді. Нақты көлем индексі 96,5 пайыз құраған. Сонымен қатар, өңдеу өнеркәсібінде де өсу байқалуда. Тамақ өнімдерін өндіру, мұнай өңдеу өнімдері, резеңке және пластмасса бұйымдарын, өзге металл емес минералдық өнімдер өндірісінің артуы есебінен өңдеу өнеркәсібінде өсім 6,6 пайызға қамтамасыз етілді. Инвестициялық ахуалды жақсарту мақсатында өңірде шетелдік инвесторлармен жұмыс жүргізілуде.

Сондай-ақ, мәжілісте Мемлекет Басшысының 5 әлеуметтік бастамасын іске асыру бойынша мәселелер қаралды (әрбір отбасының баспана алудағы жаңа мүмкіндіктері, жалақысы төмен қызметкерлердің салықтық жүктемелерін төмендету, студент жастардың өмір сүру жағдайын жақсарту, шағын несиелерді кеңейту және елде газданыру жұмыстарын одан әрі жалғастыру), сонымен бірге, салық базасын кеңейту және заңсыз жұмыспен қамтылған азаматтарды заңдастыру.

Мәжілісті қорытындылай келе, облыс әкімі өңірдің әлеуметтік-экономикалық дамуы оң қарқында болғанымен, әлі де шешуді қажет ететін көптеген мәселелер барын атап өтті.

"Мысалы, заңсыз жұмыспен қамтылғандар болашақта міндетті әлеуметтік-медициналық сақтандыру арқылы медициналық қызметтерді пайдалана алмайды. Тоқмейілсуге әлі ерте, алда көптеген жұмыстар жасауымыз керек," - деп түйіндеді аймақ басшысы.

Облыс әкімінің баспасөз қызметі

Кәсіпкердің жұмысына кедергі келтірген Қызылорда облысының жердің пайдаланылуы мен қорғалуын бақылау басқармасының бөлім басшысы Руслан Баймаханов пен бас маман Шәкәрім Кизбаевқа тәртіптік жаза қолданылды.

Естеріңізде болса, осы жылдың ақпан айында құқығы бұзылып, Кәсіпкерлер палатасынан көмек сұрап келген кәсіпкер Аблан Асенов туралы айтқан болатынбыз. Кәсіпкер 2016 жылы Сырдария ауданына қарасты Тереңөзек кентінен жалпы көлемі 1 гектар және 0,13 гектар екі жер телімін алады. Алайда Қызылорда облысының жердің пайдаланылуы мен қорғалуын бақылау басқармасы сол жылдың қазан айында кәсіпкерге аталмыш жер телімін нысаналы мақсатында пайдалану туралы нұсқама беріп, ал 2017 жылы кәсіпкердің құжаттарын тексерместен, сырттай бақылау тәсілімен мақсатсыз пайдаланды деген қорытынды шығарып, Сырдария аудандық сотына берген.

Кәсіпкердің өтінішіне сәйкес Кәсіпкерлер палатасының заңгерлері іспен жан-жақты танысып, сотта кәсіпкердің құқығын қорғап қалды. Қорғап қана қоймай, кәсіпкердің құқығы мен заңды мүддесін шектеген лауазымды тұлғалардың жауапкершілігін қарау туралы Сырдария аудандық прокуратурасына ұсыныспен шыққан болатын.

Аудан прокуроры-әділет кеңесшісі Асхат Тәженов өз кезегінде Қызылорда облысының жердің пайдаланылуы мен қорғалуын бақылау басқармасы қызметкерлерінің әрекетін негізсіз деп танып, аталмыш мемлекеттік орган басшылығына жауапкершілігін қарау туралы ұсыныс береді. Алайда басқарма прокуратураның ұсынысын негізсіз деп, қызметкерлерін тәртіптік жауапкершілікке тартудан бас тартады. Басқарманың позициясымен келіспеген прокурор Асхат Тәженов облыстық Әдеп кеңесіне ұсыныс береді.

Аудан прокурорының табандылығының арқасында сәуір айында Қызылорда облысының жердің пайдаланылуы мен қорғалуын бақылау басқармасының басшысы Қ.Тоғызбаев аталмыш басқарманың бөлім басшысы Руслан Баймаханов пен бас маман-мемлекеттік инспектор Шәкәрім Кизбаевтың іс-әрекеттерінде мемлекеттік қызметке кір келтіретін тәртіптік теріс қылықтарға, яғни жеке кәсіпкерлік субъектілеріне қатысты Қазақстан Республикасы Кәсіпкерлік кодексінде белгіленген тексерулерді ұйымдастыру мен жүргізуге қойылатын талаптарды өрескел бұзуына жол бергені үшін қызметке толық сәйкес еместігі туралы ескерту түріндегі тәртіптік жаза қолданды.

Кәсіпкерлер палатасы өз кезегінде қызметінде принципшілдік танытып, кәсіпкердің құқығын қалпына келтіруде әріптестік қолдау көрсеткені және заңсыз тексеру жүргізген кінәлі тұлғалардың тәртіптік жауапкершілікке тартылуын қамтамасыз еткені үшін Сырдария ауданының прокурорына алғысын білдіреді.

Қызылорда облысы

кәсіпкерлер палатасының баспасөз қызметі

Бұл – ҚР еңбегі сіңген спорт шебері, 2012 жылы Олимпиада тарихында алғаш рет ұйымдастырылған әйелдер боксында қола, АҚШ-тың Барбодос қаласында өткен Әлем чемпионатында күміс жүлдені иеленген Марина Вольнованың жерлестерімен кездесу сәтінде ағынан жарыла айтқан сөзі. «Болашаққа бағдар: Рухани жаңғыру» бағдарламасы аясында «Қазақстандағы 100 жаңа есім» жобасының қатысушысы, Қазақстан Республикасының еңбегі сіңген спорт шебері, даңқты боксшымен өткен аудандық мәдениет орталығындағы жүздесуге тұрғындар, әсіресе жастар өкілдері көп жиналды. Басты мақсаты – саламатты өмір салтын насихаттауды мұраттаған шараны Қазалы ауданы әкімінің орынбасары Әлімжан Жарылқағанов ашып, жүргізіп отырды. Емен-жарқын, бүкпесіз жасалған кездесуді кәсіби журналист Әлімжан Мұратбайұлының «сары майдан қыл суырғандай» шебер өткізгені соншалықты, кейбір ұсақ-түйек (микрофонның дұрыс жұмыс жасамауы) олқылықтар көпшіліктің көңіліне қаяу салмағанын көргенде ішіміз жылыды.

Шара барысында облыстық «Рухани жаңғыру» орталығының директоры Нұрлыбек Мыңжас аймағымызда ұйымдастырылып жатқан рухани жаңғыру, қоғамдық сананы жаңғырту шараларының маңыздылығына тоқталса, Марина білім алған М.Горький атындағы №16 мектеп-лицей мұғалімі Любовь Медведева ұстаздарының ыстық ықыласын жеткізді.Келесі кезекте аудандық денешынықтыру және спорт бөлімінің басшысы Нұрлыбек Есбосынов Олимпиада жүлдегеріне ақ тілегін білдіре келе, сыйлық тапсырды.

Кездесу барысында Марина Вольнова жеке өмірі мен спорт жолына қатысты сұрақтарға жауап беріп, жерлестеріне ризашылығын жолдады. Шара соңында Қазалы ауданы әкімінің орынбасары Әлімжан Жарылқағанов спортшыға құрмет көрсетіп, аудан әкімінің құттықтауы мен сый-сияпат тапсырды. Айта кетерлігі, Маринаның жолдасы – Қажымұхан есімді қазақ жігіті. Олар отбасында екі сәби тәрбиелеп отырған бақытты әке-ана.

Жұмабек Табынбаев,

Қазалы ауданы