Айжарық  СӘДІБЕКҰЛЫ,

жазушы:

“Баяғы советтік дәуірімізде басшылар мен мектеп директорлары, көптеген интеллигенттер кітапты өздері түбірлеп оқымаса да, не сән үшін, не ұрпағы үшін жинайтын еді. Шамамен он үйдің біреуінде шағын кітапхана болатын. Ал қазіргі кезеңде біз кітапты сән үшін де жинамайтын болдық. Жинағанды айтасыз, кешегі кісілердің немерелері әлгі кітаптарды сыртқа шығарып тастады. Кітапханаларға тапсыру ойларында жоқ. Мәңгүрт дейін десең, пайдасына түгел...”. Бұл  қазақтың қабырғалы қаламгерлерінің бірі Айжарық Сәдібекұлының ілгеріде ағынан жарылып айтқаны еді.

Біршама уақыт бұрын жазушымен әңгімелесудің сәті түсті. Сұхбаттасу барысында бар ғұмырын жазу-сызуға арнаған дегдармен кешегі заманда орыстанудан озып, енді қытайлануды бастаған, жаңа туған нәрестелерінің есімдерін өзімізден өзге нәсілдерге еліктеп қоятынымыз, спорт пен өнерде көлденең келген көк аттыларды жарылқағыш қазіргі қоғам және ұлттық әдебиетіміздің беталысы туралы әңгімелесіп, “шер тарқатып” алғымыз келген. Жазушы келісті. Кездесер алдында оның әр жылдары жарық көрген “Аққұмның ақ түндері”, “Ашық мұхитқа шыққан алып”, “Шұғыла шуағы”, “Қараша үйдің келіні”, “Бал айы”, “Дарияның тұмасынан жыр боратқан”, “Парасат майданы” кітаптарын бір  шолып  шыққаным жақсы болды. Автордың  алдында  шығармаларының ұлы жобасын  біліп  алып, қоятын  сұрақтарымды дайындап  барғандықтан ойымды ірікпей айтып,  еркін  әңгімеге  иек  арттық.

– Көке, сұхбатымызды, егер қарсы болмасаңыз, өзіңіз сияқты жазушылардың тұрмыс жағдайынан бастасам деймін. Республикалық айтыстардың бірінде Өміржан Көпбосынов: “Кітабын өткізе алмай жазушы жүр, Берілер қаламақы тиын боп тұр...” деген еді.

– Рас, ақын-жазушылардың тұрмыс жағдайы ала-құла болып тұр ғой. Зейнетақы қолға тиген күні шала байып қаламыз. Анау Астана, Алматыдағы әріптестеріміз бізден гөрі тәуірірек тұрып жатқан шығар. Оларда екі-үш жерде жұмыс істеуге мүм­кіндік бар, егер денсаулығы көтерсе. Жамыраған телеарналар, радио және газет-журналдар редакциялары, кітап баспалары сол жақтарда. Бізде ондай мүмкіндік жоқ. Өміржан ақын біліп айтқан. Жинағымызды тендерге ұсынсақ, жатып қалады. Біз сияқты­ елдегілерді кейінге шегере береді. “Өмір жыры” деген кітабымды мемлекеттік тапсырысқа 2016 жылы ұсын­ған едім. Хабар жоқ. Кітабымызды тендерден тіленбей-ақ жеке баспалардан шығарайық десек, шытырлаған теңге керек. Өмір сүрудің өзі қымбаттап кетті ғой. Біз қазіргі қоғамнан шеттеп қалдық. Демеушілерден демеу болмаса, кітабымыз қалай  жарық көреді?

Жалпы, кинематографистер де, суретшілер одағы да, сәулетшілер ұйымы да ақын-жазушылар сияқты тығырыққа тап болған. Кино қайраткерлері мен суретшілердің жуырда өткен құрылтайынан олардың да күйзеліс жағдайында екенін аңғардық. Көзіқарақты кинорежиссерлер кино түсіру үшін монополистерге алақан жаятын болған. Мүсіншілер мен суретшілер “таңғы тамақ Тәңірдің мойнында” деп жекелерден тапсырыс іздейтін көрінеді. Ақын-жазушылардың да бір ісі осы. Асықпай қимылдайтын менің өзім де жеке адамдардың өтінішімен оншақты­ кітап жазып беріппін. Оның орнын­а неге көркем шығарма жаз­баймын...

– Жазушылар одағы көмектеспей ме?

– Одақтың өзіне көмек керек болып­ тұрған жоқ па?! Одақ қатардағы қоғамдық ұйымға айналған соң барынан­  жұрдай  болып  қалды  ғой.

– Қазіргі қоғамда бұрынғы ақын-жазушылар  шетінен  журналист  болып­ кетті деген әңгіме бар. Осының  қисыны қалай?

– Рыскелді, білетін шығарсың, Қабдеш Жұмаділов деген екі аяғын тең басқан классик жазушымыз бар. Сол Қабекең ертеректе “көркем әдебие­тке  журналистер  де  араласып кетті” деп айтып жүрді. Рас, тәуелс­іздігімізді алғалы әдебиетке жорналшы машығымен жазушы болға­н жазушы-журналистер қаптап кетті. Солардың бірі, міне, алдыңда отырған пақырыңыз. Мен газетте жарияла­нған қарабайыр мақала­ларын жинақ етіп шығарып, одақтың мүшесі болып алған бір халтурщикті білемін. Оның одаққа қалай мүше болып алғанына ақылым жетпеді. Ал ақын-жазушылар журналист бола­йын деп болған жоқ. Бәрі күнкөріс­тің қамы.

– Қалай  ойлайсыз, жазушы  оқырманмен  санасуы  керек  пе?

– Санасуы керек. Егер жазушы шығармаларын оқырман оқитын болса. Өткен жылы мені бір кездесуге шақырған еді. Сонда бір студент қыз: “Сіздің “Қызыл орамалды қыз” деген әңгімеңіз маған ұнады” деді. Ұнаса, ұнаған шығар. Ал, мен неге “Қызыл орамалды қыз” дедім? Оқырман астарын түсінді ме екен? Оқырман көркем шығарманы оқығанымен жазушының ойын түсінбесе, қабылдай  алмаса, қиын  ғой.

– Жарық  көрген  кітаптарыңыздан басқа қандай  шығарма  жаздыңыз?

– Қарап отыруға болмайды. Қаламды көңіл соққанда ғана жұмсап аламын. Соңғы жылдары “Өлермен өмір” деген бір роман, “Сұрапыл” деген бір повесть-хикаяны бітірдім. Сосын бір шоғыр көркем және дерект­і  әңгімелер  жаздым.

– Сіз “Қараша үйдің келіні” деген әңгімеңізде кейіпкеріңіз Күлғаныстың болмысын өте шебер беріпсіз. Сол ке­йіпке­ріңіздің өмірде прототипі бар ма?

– Негізі бұл деректі әңгіме. Дарияның арғы жағында “Қызылжар” деген ауыл бар. Күлғаныс сол ауылдан. Біраз жасқа келіп қалды, әңгімеде суреттелген ері бақи болды. Жалпы, әңгімелерімде кейбір кейіпкерлерімнің прототипі өмірде бар. Мен не жазсам да өмірден алып қабіле­тімнің  жеткенінше  суреттеп, баптап, асықпай көркемдеп жазамын. Жазаты­н негізгі жанрларым – көр­кем очерктер, деректі және көркем әңгімелер, повесть-хикаялар, пуб­листикалық  көсемсөздер.

Тәуелсіздігімізді алғалы кейбір қалам ұстағандар тарихи тұлғалар тура­лы қисынға келсін-келмесін ел аузында айтылып келген аңыз-әпсаналарды құрақ құрағандай жамап жазған­дарын тарихи роман дейтін болды. Және, өзін жатпай-тұрмай насихаттайды. Суреткер классиктеріміздің соқталы шығармалары болмаса, әлгілердің “тарихи роман” дегендеріне өз басым сене бермей­мін. Тарихи шығарма сол өткен заман­ адамдарының лексиконымен, мысалы, айталық, біздің баяғы ата-бабаларымыздың құнарлы тілімен жазылуы керек емес пе? Қазіргі кей­бір “тарихи” дегендерінің сөзін­де мәйек жоқ. Кешегі классиктеріміз бір тарихи романды 10-15 жылда жазы­п бітіретін. Айталық, бүгінгі Қ.Мұхамбетқалиев Сырым Датұлы туралы рома­нын (“Тар кезең”) 25 жылда, С.Жұбатыров  “Абыржы” романын 17 жылда бітірді. Кейбір жазғыштар тек өзінің ғана “тарихын” әремдегі әңгелектей аунатып тастай беретін болды. Лев Толстой: “Адамдар алдында ұялу – жақсы сезім, ал ең жақсысы – өзіңнен-өзің ұялу” деген екен. Сол айтқаны бізде әлі де тапшы­ болып тұр. Адам деген ұялу керек.

– Жергілікті  билікке  айтар на­зыңы­з   бар  ма?

– Неге болмасын, бар ғой. Дегенде, қала басшылығы осы Қызылорда қаласында тұратын Қазақстан Жазушылар одағы мүшелерін біледі деп те, білмейді деп те айта алмаймын. Себебі, біраз уақыт болды, кітап­тарымыз жарыққа шықпай толастап тұр. Қолжазбаларымыз сарғайып жатыр­. Жас ұлғайғанда кімге сақалыңды  сатасың. Өмір күннен-күнге көңілсіз   болып   барады. Жаңа қо­ғамның  бізбен шаруасы шамалы болып­  тұр.

– Енді  жергілікті журналистика жайына ойыссақ. Облыс ақпарат құралдарының өзіңіз аңғарған ар­тықшылығы  мен  кемшілігін  айтып бересіз  бе?

– Айналайын, Рыскелді, мен өткен ғасырдың адамымын. Біз сол ғасырдың жырын жырладық. Мына жаңа ғасыр – сендердің дәуірің. Оның  ақпаратына біз араласпай-ақ қояйық. Айтар тілегім: қаламдарың мұқалмасын, ерік-жігерлерің жа­сымасын. Бір байқағаным, біздің қазақ журналистері көбіне аңғырт келеді. Мысалы, қытайлар “Біз аспанас­ты елміз” деп өздерін дәріп­тейді.  Ал Израильде еврейлер сөзін “Біз – әлем адамымыз” деп бас­тайды. Осылай жұмбақтау тегін бе? Біздің кейбір журналистеріміз осы күні  қытайға еріп “аспанасты елі” деп астарын ойламай жазады. Немене­,  басқа  жұрттың  аспаны  жоқ па? Алла аспанымыздан айырмасын. Құдайы көршіміз Қытай мен Ресей үшін біз кімбіз, мәңгілік елміз бе? Ойланып  көрейік  те...

– Ақын-жазушыларға атақтың қаншалықт­ы  қажеті  бар? Сіздің ойыңыз...­

– Жалғыз ақын-жазушы деймісің, жан біткеннің бәрі атақты қалпақпен қағып алғысы келеді. Соған қарағанда атақтың пендеңізге қажеті бар-ау деймін. Заманымыздың ұлы ақыны болған Қадыр Мырза-Әлі дәл осындай  сұраққа былай деп жауап берген болатын. “Ақын-жазушыға атақ керек­. Не үшін? Атақ – қаламгердің мұрагері” деген еді, қайран Қадыр ағамыз. Расында абырой, атақ классиктерге жарасады. Ал жалған атақ пендеңізді жарға жығады. Жарияға жуыспайтын  жалған атақты бергеннің де, алғанның да көңілі мар­қайып береке таппайды. Атақтан бұрын  өміріңді  абыройлы  аяқтағанды  айтсайшы.

– Сіздің ойыңызша жазушының баст­ы  қызметі  не  дер  едіңіз?

– Меніңше, жазушының басты қызметі әрі міндеті – шығармасын оқырманның жүрегіне жеткізіп жазу. Жеткізіп жазу оңай емес. Бір мысал айтайын. Ұлы жазушы Ғабит Мүсі­репов аударма үстінде бір сөздің қазақы  мағынасын  келтіре  алмай бір  жеті  ойланып, қиналып  жүріпті. Сондағы тапқаны “шырғалаң” деген сөз екен. Сөз үйлесімін дәл тапқанына жазушы әйелі ұл тапқандай қуанған көрінеді.

– Соңғы сұрағым: тағы да “хан” сайлауын  көргіңіз  келе  ме?

– Неге көргім келмейді? Көргім келеді. Ауамыз тазарады ғой. Құдай қаласа, көретін де шығармыз. Еліміз аман, байтағымыз тыныш болсыншы. Сосынғысы  бола  жатар.

Әңгімелескен

Рыскелді   ЖАХМАН

Адам тағдырының ақ-қарасын таразылау үлкен төзімділік пен қажырлы еңбекті талап етеді. Бар ғұмырын сот төрелігін атқаруға арнап, ардың ауыр жүгін арқалауға бел буған әділ қазылар қашанда қадамын қате жасамауға тырысады. Судья атты қасиетті ұғымға кірбің түсірмей, оған лайық қызмет етуге күш жұмсайды. Өйткені жемісті еңбектің кілті осында жатыр. Қара қылды қақ жаратын қазылардың бірі Абдуллажан Сайдуллаев та осы межеден бір сәт ауытқыған емес. Сондықтан да Қызылорда қаласы №2 сотының судьясы А.Сайджаппарұлымен біз де сырласып, еңбек жолымен етене танысып қайтқан едік.

Әділдік жолынан таймай, қырағы соттың сақшысы болып келе жатқан Абдул­лажан Сайдуллаев 1962 жылы Өзбекстан Республикасы, Ферғана облысында туған. Ұлты – қазақ. Әке-шешесі 1920-30 жылдардағы саяси қуғын-сүргін заманында ел асып, кө­шіп кеткен. Кейін­нен қайта елге оралып, мектеп бітіре салысымен 1979 жылы Шиелі аудандық сот отырысының хатшысы болып еңбек етеді. Арада екі жыл уақыт өткеннен соң С.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университеті­нің заңгерлік мамандығына оқуға түседі. 1986 жылы оқуды аяқтаған, қалтасында дипломы бар жігіт­тің арманы асқақ еді. Судья болсам деген­ жас маман осылайша 1986 жылдың қыркүйек айында Қазалы аудандық прокуратурасында стажер, 1987 жылдың қазан айынан Қазалы аудандық прокурорының көмек­шісі, 1988 жылдың желтоқсан айынан Қармақшы аудандық прокуратурасының тергеушісі болады. Ал 1992 жылдың шілде айынан Шиелі аудандық сотының судьясы болып  қызметін  бастайды.

Тұлғасы өзгеден бөлек, қарапайымдылығы өнегелі, үнемі тыңнан түрен салып, ізденуді мұрат тұтқан судьяның ар-ожданын басшылық­қа алып, осы салада қызмет етіп  келе  жатқанына  бүгінде 25 жылдан асып барады. Қарнының ашатынынан емес, қадірінің қашатынынан қорқатын қазы қараға жақ болып­, кінәсін өтірік жуып-шайып, басын ала қашатындардың қатарынан емес. Кеудесін асқақ ұстайды. Өйткені адам тағдырына тек әділдік әйнегімен ғана үңіледі. Сондықтан да бейнесінен тектілігі байқалып, көш жерден сали­қалығы сезіліп тұрады.

Өмір көші өскелең белесті бағындыруымен құнды. Қай салаға  қарасаңыз да қарқынды даму, өсіп-өну жолы бар. Абдуллажан ағаның да судья лауа­зымынан бөлек төраға қызме­тін атқарған кездері көп бол­ған. Атап айтар болсақ, 2002 жылдың  мамыр  айынан бастап­ Жаңақорған аудандық сотының, 2007 жылдың маусым айы­нан бастап Сырдария ау­дандық сотының, ал 2012-2013 жылдары Арал аудандық со­тының төрағасы қызметтерін абыройлы атқарған. Заңгерлік мамандықты таңдап, сол ар­қылы биік белестерді бағын­дырған судья қашан да шындықты шімірікпей айтып, батыл­дығын көрсетіп келеді. Көп істің басы-қасында жүре­тін ұйымдастырушылық қабілеті тағы бар. Сұхбаттасқан сәтте байқағанымыз, құр сөзбен көпіріп, қу шөппен ауыз  сүртетіндердің қатарынан емес екен. Бар болғаны қысқа әрі нұсқа сөйлейді.

Ол қай жерде жұмыс істесе де қызметіне ерекше жауапкершілікпен қараған. Әріптестерінің айтуынша, қарапайымдылығымен, өз ісіне берілгендігімен ерекше көзге түсіп келеді. Бүгінгі күні өмірлік жарымен 4 ұл, екі немере сүйіп, тәр­биелеп отыр. «Әке көрген оқ жонар» демекші, Абдуллажан ағаның екі ұлы да заңгерлік мамандығын таңдаған. Тіпті келіні де сот саласының қызметкері. Өзі үміт артқан, артынан ерген балаларына: «Адамның ала жібін аттама, көзің жетпей тұрып, көлденең сөзге сенбе!», - деп әрдайым ақылын айтып отырады.  Қазақ «Су сүзілмейді, ұрпақ үзілмейді», - деп айтады. Сондықтан үзіл­мейтін ұрпақтың алтын ар­қауына айналған ағаның бұл өнегелі ісі оларға мәңгі үлгі болар­ы  хақ.

Сот – бүкіл биліктің абыройы, адамдардың әділдік іздеп баратын ең соңғы сатысы, адалдықтың шыңы. Сондықтан  судья болу – оңай шаруа­ емес. Адамның тағды­рына қатысты мәселеге билік айту, кесім жасауға ғана оңай. Қазының алдынан осы уақыт аралығында сан тағдырлы, қилы-қилы қылмыстар жасаған пенделер өткен. Оның әрқайсысына әділ қазылық ету екінің бірінің қолынан келе бермейді. Мұндайда кемеңгер жазушы Мұхтар Әуезовтің «Ар жазасы – бар жазадан ауыр жаза» деп ар мен ұятты жоғары қоюы тегін емес екендігі айқындала түседі. Міне, сол күрмеуі қиын қазылық қызметінде ар-ожданын басшылыққа алып, таразы басын тең ұстауымен танылып келеді. Осы жерде А.Сайджаппарұлының «Ол үшін заңды бес саусақтай жатқа айта білу жеткіліксіз. Қанша біліп тұр­сам да, міндетті түрде кітапқа қарап, соған көзімді 100 пайыз жеткіземін. Өйткені бұл – адам тағдыры. Ал онымен ойнауға болмайды» дегені күні кешегі би-шешендеріміздің ұлы жолын жалғастырып келе жатқан судья екенін тағы бір дәлелдей түседі.

Өзі қараған ісі бойынша шешім қабылдағанда батылдық пен табандылықты көр­сете білетін А.Сайджаппарұлы «қазы қара қылды қақ жарған әділ болса, даугерлер төрелік­тің дұрыстығына күмән келтір­мейді» деп санайды. Біз де «Сіз шығарған қаулылардың ішінде аппеляциялық сатыда өзгергендері көп пе?» деп сұрағанымызда, «Мүлдем жоқ деп айта алмаймын. Бірақ олар сотталушыларға жазасын өтеу үшін берілген жылдан емес, көбіне жаңа заңдардың қабылданып кетуімен байланысты келеді» деді. «Яғни біз ескі нұсқасымен қаулы шығарамыз. Ол аппеляциялық сатыға барамын де­генше, заңның жаңа нұсқасы қабылданып жатса, сол бойынша өзгеріп жатады» деді. Сондай-ақ өткен жылдың аяғында бағдаршамның жасыл түсіне өтіп бара жатқан 60 жастағы ананы байқаусызда қағып кетіп, жантәсілім еткен жүр­гізушіні бас бостандығынан айырып ғана қоймай, жәбір­ленуші тарапқа бір жарым миллион моральдық шығын да  өтеуге  қаулы еткен.

Еліміз тәуелсіздікке қол жеткізген алғашқы күндерден бастап, құқықтық  жүйенің кәсіби әрі адал қызметін жол­ға ­ қоюда аз жұмыс істелінген жоқ. Ең бастысы, соттар мен судьялар қағаз жүзіндегі емес, іс жүзіндегі тәуелсіздікке қол жеткізді. Судьяның заң алдында да, заңға сүйене отырып шешім қабылдаған уа­қытта да қатаң бақылауда бола­тындығын, кешірімсіз ерекше жауапқа тартылатындығын бәріміз білеміз. «Тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ» дейді қазақ. «Алдыңызға туған-туыс, дос-жаран­ көмек сұрап келген болар?» деп сұрақты төтесінен қойғанымызда, судья Сайдуллаев «ҚР Қылмыстық процестік кодекстің 87-бабының 5-тармағы бойынша «Егер судья­ жәбiрленушiнiң, азаматтық талапкердің, азаматтық  жауапкердiң немесе олардың өкiлдерiнiң туысы, күдіктінің, айыпталушының немесе оның заңды өкiлiнiң туысы, прокурордың, қорғаушының, тергеушiнiң немесе анықтаушының туысы не процеске қатысушылардың қайсыбіреуінің жекжаты болса,­ процеске қатыса алмайды. Бұл ретте мен өзім қарсылық қағазын толтыруым керек»  деп жауап берді. Жақсының  жақсылығын  айтудан шаршамаған халықпыз. С.Сайджаппарұлы бірден «мұндай жағдай болса, мен өзім бірінші қарсылық білді­ремін» деді. 25 жыл ішінде бірде-бір тәртіптік жауап­кер­шілікке тартылмаған қазы мұндай жағдаймен бетпе-бет келмегенін айтты.

Бiз өз ортасында еңбегi­мен құрметке бөленіп жүрген азамат туралы қысқаша ғана баян еттiк. Оның  әрбiр  iсi, қарапайымдылығы мен табандылығы кейiнгi ұрпаққа өнеге болсын дедік. Өйткені, Лев Толстой айтқандай, қарапайымдылық, жақсылық пен ақиқат жоқ жерде ұлылық та болмайды.

Ж.ЖҮНІСОВА

Мұрат  НАСИМОВ,

саяси  ғылымдарының  кандидаты,

қауымдастырылған  профессор,

«Болашақ»  ғылыми-зерттеу  институтының директоры

Бүгінде әлемдік қауымдастық төр­тінші өнеркәсіптік революция туын­датқан қарқынды технологиялық, эко­но­микалық және әлеуметтік өзгеріс­терге қадам басты. Жалпы анықтама­ларға сәйкес, төр­тін­ші өнеркәсіптік ре­волюция – жаһандық заттар өнеркәсіптік желілері мен қызметке бірігу келешегі негізі­ндегі толықтай автоматтандырылған цифрлық өндіріске өту, басқарылатын интеллектуалды жүйелер болып та­былады.

Әлемдік экономика  жаһанданудың ықпалынан бөлек, технологиялық өр­кендеуге байланысты өзгерістер кезеңін басынан кеші­руде. Алдағы уақытта төртінші өнеркәсіптік революция қарсаңында тұрған елдердегі  үйреншікті технологиялық процестерді түрлі технологиялар мен өнеркәсіптік тың жаңа­лық­тар өзгертеді. Өнер­кәсіп салаларындағы техно­логиялар бірігіп, өзара шек­теулер  жо­йылады.

Қалыптасқан жаңа сын-тегеу­ріндерге әрбір мемлекет дайын болуы керектігі түсі­нікті. Әрбір ел мен ұлттың өр­кендеуі терең институционалдық реформалар жүргізу және экономика құрылымына са­па­лық өзгерістер енгізумен байланысты. Бұл экономикада матери­алдық, адами және қаржылық ресурстарды тиімді пайдал­ану үшін қажет. Тәуел­сіз елімізде қазіргі заманауи шарттарға сәйкес әзірленген стратегиялық және бағдарла­малық құжаттар ретінде «Қа­зақстан-2050» Стратегиясы, Ұлт Жоспары бес институционалдық реформаны жүзеге асыру жөніндегі 100 нақты қадам, «Қазақстанның Үшінші жаңғыруы:  жаһандық  бәсекеге­ қабілеттілік» атты мемлекет басшысы Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы, «Болашаққа бағдар: рухани жаңғы­ру» бағдарламалық ма­қаласы, «Цифрлық Қазақстан» мемлекеттік бағдарламаларын атай  аламыз.

Жаңа ақпараттық техно­ло­гиялардың кеңінен таралуы қоғамды жаңаша түсінуге және қалыптасқан ақпараттық-коммуникациялық технологиялардағы ақпараттық қоғамды «желілендіруге» ықпал жасады. Осы желілер заманауи қоғамның жаңа әлеуметтік құрылымын жасау арқылы күнделікті өмір, өндіріс, мәдениет және билікпен тығыз байланысты үдерістер нәтижесіне әсер ете­тіндігін дәлелдеді. 2000 жылдың 22 шілдесінде қабылдан­ған Жаһандық ақпараттық қоғамның Окинава Хартиясында көрсетілгендей, «Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар – ХХІ ғасырдағы қоғамды қалыптастыруға ықпал жасайтын ерекше ма­ңыз­ды факторлардың бірі». Елімізде ақпараттық қоғамға көшуге ықпал ететін барлық қажетті жағдайларды жасау және «Қазақстанның әлеуметтік  жаңғыртылуы:  Жалпы­ға Ортақ Еңбек Қоғамына қарай 20 қадам» атты 2012 жыл­ғы 10 шілдедегі мақалада беріл­ген Мемлекет басшысының тапсырмаларын орындау үшін 2013 жылы «Ақпаратты Қазақстан - 2020» мемлекеттік бағдарламасы әзірленген болатын. Жоғарыда аталған Оки­нава Хартиясымен қатар, Ақпаратты қоғам құру қағидаттары декларациясы (Женева, Швейцария, 2003 жыл), Тунис мін­деттемесі іс-қимыл жоспары (Тунис, Тунис Республикасы, 2005 жыл), басқа да халықаралық құжаттардың, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Прези­дентінің 2010 жылғы 1 ақпандағы №922 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспарының негізгі ережелері ескерілген бағдарламаның басты­ міндеттері қатарына мемлекеттік басқару жүйесінің тиімділігін қамтамасыз ету, ақпараттық-коммуникациялық инфрақұрылымның қолжетімділігін қамтамасыз ету, қоғамның әлеуметтік-экономикалық және мәдени дамуы үшін ақпараттық орта құру, отандық  ақпараттық  кеңістікті дамыту  жатады.

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың осы жылғы «Төртінші өнеркәсіптік революция жағдайындағы дамудың жаңа мүмкіндіктері» атты Қазақстан халқына Жолдауы еліміздің ілгері дамуы үшін жасалған маңыз­ды стратегиялық  бастамалардың  логикалық  жалғасы болып  табылады. Жолдау тақырыбы айтып тұрғандай, құжатта еліміздің төртінші өнеркәсіптік революция жағдайындағы дамудың жаңа мүмкіндіктеріне ерекше назар аударылады. Төртінші өнер­кәсіптік революция жағда­йындағы тарихи өрлеу бас­тауында тұрған ұлт болуымыз керектігіне көңіл бөлінген. Ол үшін Елбасы шешуіміз тиіс әрқайсысының жүгі бөлек, түсінікті  әрі  айқын  он міндет­ті атап  көрсеткен  болатын.

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың «Президенттің бес әлеуметтік бастамасы» атты халық­қа үндеуінде де төртінші өнер­кәсіптік революция жағда­йындағы жаңа экономика сұраны­стары  туралы айтылады. «Қазір жыл сайын бөлі­нетін 54 мың грантқа қосымша 2018-2019 оқу жылында тағы 20 мың грант бөлу керек. Оның 11 мыңы техникалық маман­дықтар бойынша бакалаврлық білім беруге тиесілі болады. Бұл төртінші өнер­кәсіптік революция жағдайындағы жаңа экономикада зор сұранысқа ие болатын сан мың жаңа маманды даярлауға мүм­кіндік береді. Мұнда ең алды­ме­н инженерлер, ақпараттық технология, робот техникасы, нанотехнология саласының мамандары туралы сөз болып отыр»  делінген.

Адамзат тарихы өнеркәсіп­тік революциялардың бірнеше сатыларынан өтті. Бірінші өнеркәсіптік революция қоғам мен экономикалық құрылымға ерекше ықпал жасады. Бу қазандығының пайда болуы қалалардың өрлеуі және алғаш­қы зауыттардың ашылуына әсер етуімен қатар, өндірістің дамуына қажетті нақты ғылымдардың ілгерілеуіне серпін берді. Екінші өнеркәсіптік рево­люцияның негізгі қозғаушы күші болған электр қуаты өндіріс екпінін үдете түсті. Өнеркәсіптік революцияның үшінші кезеңі сандық техно­логиялардың қалыптасуы және оның өндірісте енгізілуімен ерекшеленді. Бүгінде техно­логиялар тез өзгереді және ескір­у  жылдамдығының шапшаңдығы  өте  жоғары.

Төртінші өнеркәсіптік революция жаһандық бәсекелес­тік жағдайында барлық елдер­дің әлемдік қауымдастықтағы орны мен рөлін ауыстыруы мүмкін. Технологияларды заман­ талабына сай дамытқан мемлекет ғана қарыштап да­миды. Сондықтан Елбасының 2018 жылғы Қазақстан халқына­ Жолдауындағы міндеттер елі­міздің жаңғыру бағытындағы жұмыстарын  ілгерілетіп, жаңа жетістіктерге  жеткізетіндігіне сенеміз.

Төртінші өнеркәсіптік революцияның қоғам мүшелері үшін маңызды қызметі ретінде­ азаматтық қоғам мен билік арасындағы тығыз өзара қимылдарды жүргізуге ықпал жасауын да айта аламыз. Барлық  басқару құрылымдары мен әлеуметтік процестерге ақпараттық  технологиялардың  енуі осы қарқынды процестің нәтижесі деп білеміз. Электронды үкімет жүйелерінің дамуы, әсіресе еліміздегі «egov.kz» «мемлекеттік қызметтер мен ақпарат онлайн», шын мәнін­де, бюрократиялық кедергілер­ді, сыбайлас жемқорлық бел­гілерін азайтатындығы анық. Бұл технологиялардың мемлекеттік құрылымдарға енуі қоғамдағы барлық процестерге­ сырттан әсер етуге тосқауыл қояды. Сонымен қатар, элек­тронды үкімет жүйелері ар­қылы мемлекеттік құрылымдардың қызмет көрсетуін ба­қылауға мүмкіндік туады, азаматтардың қызметтің жүру бары­сын қадағалауына да жағ­дай­  жасалады.

Бүгінде билік органдары үшін ақпараттың ашықтығы өте маңызды мәселе болып табылады. Ақпараттың ашықтығын арттыру міндеті бұқаралық ақпарат құралдарымен өзара байланыс, аймақ тұрғындары, инвесторлар мен журналис­терге дайындалған арнайы іс-шаралар көмегімен жүзеге асады­. Ақпараттың  ашықтығын арттырудың негізгі құралдарының бірі ретінде жергілік­ті мемлекеттік органның ресми­ сайты және әлеуметтік желі­лер­дегі белсенділігі де саналады.

Ресми сайт қызметінің не­гізгі қыры ретінде оның қарапайымдылығы мен қолдануда­ғы оңтайлылығы деп ойлаймыз. Сонымен қатар, сайттағы ақпараттардың өзектілігі, ашықтығы, мөлдірлігі, интербелсенділігі, тұтынушыға ба­ғыт­талуы, қолжетімділігі өте маңызды. Барлық деңгейдегі әкімдіктердің ресми сайттары өңірдің  төлқұжаты  болып табы­латындықтан, оның маз­мұнына ерекше мән беруіміз қажет. Әсіресе, беріліп жатқан ақпараттардың ағылшын тілін­дегі нұсқасы басты назарда болуы­ тиіс. Өйткені, өңір тура­лы ақпарат алу барысында, әсіресе шетелдік инвесторлар ең алдыме­н аймақтың ресми сайты­на  назар  аударатындығы жасырын  емес.

Бүгінде кейбір ғалымдар арасында төртінші өнеркәсіп­тік революция түсінігімен қатар, индустрияландыру 5.0 ұғымын пайдаланушылар да кездесіп жатыр. Әрине, бұл көзқарастардың пайда болуы дұрыс та шығар. Өйткені үшін­ші және төртінші өнеркәсіптік революциялар арасындағы ұзақтық тым жақын. Зерттеу­шілердің болжамы бойынша келесі өнеркәсіптік революция болып табылатын индустрияландыру 5.0 азаматтық қоғам, басқару мен құрылым, адам бірегейлігіне ықпал жасайтын, экономикалық және өндірістік зардаптары болуы мүмкін жүйелі өзгерістерді тудыруы ықтимал.

Соңғы жылдары Елбасы Н.Назарбаевтың Қазақстан халқы­на арналған жолдаулары Үшінші жаңғыру және төртін­ші өнеркәсіптік революция жағдайындағы дамудың жаңа мүмкіндіктеріне арналуда. Сондықтан еліміз үшін экономикалық даму парадигмаларын түбегейлі өзгерту және оны төртінші өнеркәсіптік револ­юция  қағидаларына  сай бағыттау маңызды болып табылады. Елімізде жүзеге асып жат­қан мемлекеттік бағдарламалар осы бағытта жұмыс істеп жатыр. Бұл үшін мемлекетіміз­дің экономикалық, әлеумет­тік, саяси, технологиялық, мәдени және рухани әлеуеті жоғары деп есептейміз. Ал, Елбасының осы жылғы Қазақстан халқына Жолдауы аясындағы міндеттерді орындау барысында мемлекеттік органдар, азаматтық қоғам, барлық ел тұрғындарының жұмылуы төртінші өнер­кәсіптік революция кезеңіндегі еліміздің әлемдік қауымдастықта  лайықты  орын  алуы­на септігін тигізеді.

Төртінші өнеркәсіптік ре­волю­ция басқарудың құрал­дары мен әдістерінің жаңғы­руына әкелуімен қатар, басқару­ қызметі заманауи қоғамдағы әрекеттердің түбегейлі өзгеріс­теріне ұшырайды. Жаңа технологиялық әрекеттер адам мен техника арасындағы өзара қимылдарды өзгертуімен бірге, адамзаттан жаңғыртылған кәсі­би дағдыларды талап етеді. Бұл тұста құнды кадрларды даяр­лауды  дамытуға  мән беріледі.

Төртінші өнеркәсіптік револю­ция дәуірінде еңбек нарығ­ында түбегейлі өзгеріс­тер орын алады. Индустрияландыру 4.0 кезеңіне жаңғыртылған түрде жұмыс істейтін қызметкерлер қажеттілігі туындай­ды. Қоғам кәсіби ма­ман­данған, өзін-өзі ұйым­дас­тыра алатын, әлеуметтік дағдылары қалыптасқан тұлғаны таңдайды. Сондықтан еліміз үшін рухани дүниетанымы бай, іскер, білімді азаматтардың қызметіне  сұраныс  артады.

Индустрияландыру 4.0 кезеңінде қолданылатын техниканың адамға бейімделуін назар­дан  шығармайтын  ұйымдастыру-техникалық  жетілдіру­ міндеттерін шешуге бағыт­талған  әлеуметтік-техникалық жүйелердің ерекшелігі мол. Адам еңбегінің өнімділігі, қауіпсіздігі, денсаулығы мен жұмысқа  қабілеттілігін  сақтау сынды адамзаттың ерекшеліктері мен мүмкіндіктерін өнді­ріс ортасына бейімдеу маңызды саналады. Бұл процесте адам – техника – өндірістік орта сынды жүйелердің өзара әрекеттерін кешенді зерттей­тін эргономика ғылымының же­тістіктерін  пайдаланған  жөн.

Жалпы, төртінші өнер­кә­сіптік революция әкелетін мүмкіндіктер мен туындатуы мүмкін қиыншылықтар барлығымыздың мәселеге сын көзбен қарауымызды талап етеді. Қоғам мүшелері мәселенің мәнін түсінген жағдайда ғана өзгермелі шарттарға тез бейім­деледі, ал еліміз мерзімі жеткен­ реформаларға  дайын  болады.

Нәзипа – қарапайым ғана ауылдың қара торы келіншегі. Осыдан 11 жыл бұрын ата-анасының қолынан ұзатылып, өзге босағаны аттаған еді. Бүгінде жасы 36-да. Адал жары, 3 баласы бар. Екі жыл бұрын әкесі өмірден озар шағында, «осы үй мен аналарың сендерге аманат, бас-көз  болыңдар» деп қызы мен күйеубаласына табыстап кеткен. Содан бері бұлар жалдап жүрген пәтерлерін біржола тастап, осында көшіп келген. Бір жағынан төсек тартып қалған анасына көмектеспек. «Күшік күйеу болып, енесінің үйін паналап алыпты» деген аты бар демесең, тәп-тәуір-ақ өмір сүріп жатты. Бәрі бақытты. Тек бар мәселе Нәзипаның соңынан ерген жалғыз сіңлісі Нұрсұлуда еді.

Нұрсұлу үйдің еркетотай, кішкен­тайынан бұзықтау болып өскен қызы бола­тын. Өз айтқанынан таймайтын, деге­нін істетпей қоймайтын мінезі тағы бар. Рұқсат сұрау дегенді мүлдем білмей­ді. Бетінен ешкім қақпаған соң да балалық дәуірден тез өтіп, ерте есейді. Бар бәле осы кезде басталды. Түнделетіп қыдырып, сауық-сайран құру, үйге таңата­ келу біртіндеп жиілей бастады. Анасы төрткөз болып телміріп, Нұрсұлуды күтумен-ақ талай таңды атырды. Ал үкілеген қызы болса небәрі 19 жасында отбасылы еркекпен көңіл жарастырып, ақыр соңында жүкті болып қалды. Әйтпесе анасы­ бар-жиған тергенін салып, білдей оқу орнына түсірген еді. Жастықтың буымен алданып қалған қызы анасын жерге қаратса да, шеше байғұс оған еш қарсы келмеді. Керісінше, «баланы туа бер, өзіміз көмектесеміз» деп, бетінен қақ­пай, қолдау көрсетті. Бұл уақытта жас қызды арбауына түсірген әлгі еркек бар жауапкершіліктен тайып тұрған болатын. Алайда тек қара басының қамын ойлайтын сылқым да баланы туа сала балала­р үйіне тастап кетті. Сөйтті де «жаңа өмір бастаймын, жұмыс істеймін» деп қалаға біржола қоныс аударды. Осыдан­ кейін анасының «есі кірді, енді тәртібін түзетер» деп дәмеленгені рас. Бірақ қуанышы көпке созылмады. Бұл жолы қызы өзінен 10 жас кіші жігітпен көңіл жарастырып, ішімдікке салынып кетті. Бір күні масайған күйі ауылдан бір-ақ шықты. Бар жақсылықты үлкен қызынан ғана көріп, кіші қызының қылығына тойынған ана бұл сорақылықты көргенде, есінен танып, құлап қалды. Құламай қайтсін, түннің бір уағында бөтелкелес досымен ішімдікке сылқия тойып алып, аузына келгенін айтып, бүкіл ауылға масқ­ара етті. Анасының денсаулығына алаңдаған Нәзипа сіңлісінің бөтелкелес досын қуып жіберді де, Нұрсұлуды дереу үйге кіргізіп, төргі бөлмедегі төсекке жат­қыз­ды. Қанша дегенмен артынан ерген жалғыз сіңлісі, бауыры. «Сүрінбейтін тұяқ, жаңылмайтын жақ болмайды». Қателескен шығар, кешірейік» деп, өзгеруіне тағы бір мүмкіндік сыйлаған да өзі.

Нұрсұлу таңғы шапақта өңі айрықша боз тартып оянды да, ойлана отырып, кешегі ісін еске алды. Жалғыз әпкесінің қолдау білдіргеніне ризашылығын айтып, анасы екеуінен кешірім де сұрады. Көп ұзамай ауылдағы мектепке еден жуушы­ болып жұмысқа орналасты. Бойы аласа демесең, нағыз сымбаттының өзі болатын. Сондықтан да болар еркек атаулы­ны өзіне қаратқыш еді. Бір сөзбен айтқанда, өзі ұнатқан ер-азаматты қалай болса да қаратып алатын. «Ауру қалса да, әдет қалмайды». Нұрсұлу мектепке­ жұмысқа тұрғаннан кейін бұрынғы әде­тіне қайта басты. Әуелі мектептегі мұғалімдерді қармағына ілді. Ақыр соңында бар абыройдан айырылып, ол жұмысынан да шығып қалды. Мұнан кейін қарау­ға беті қалмаған ол үйде біраз жатты. Әпкесі күнұзақ базарда тұратын. Күнде­лікті мардымсыз табысы тамақтан артылмады. Қас қылғанда  осы кезде Нәзипаның күйеуі Самат та жұмыстан шығып қалған еді. Анасы да қатты науқастанып, ауруханаға  түсіп  қалған  болатын. Қыр­сық  бір  айналдырғанды, шыр  айналдырды  деген  осы. Нәзипа қатты қажып кетті. Таңсәріден базарға барғаннан кешке дейін тыным жоқ. Үйге келсе балаларының кір-қоңы, тамағы тағы бар. Әйтеуір жыбырлап жүріп, түн ортасы ауғанда көзін бір іліп алатын. Тіпті, соңғы кезде Саматқа көңіл аударуды да қойды. Мұнысына­  күйеуі, әрине, ренжитін.

Саматтың сәл бетін безеу басқаны болмаса, көздері өзін сүйкімді көрсететін. Мінезі де жақсы. Әжептәуір істеп жүрген жұмыс орны да қырсыққанда жабыл­ып қалды. Әйтпесе бар табысын отбасына әкелетін. Ішімдікке де аса құмар емес. Тек отырыстарда болмаса. Алайда еркек әйелден нәзіктік күтеді емес пе? Оның үстіне соңғы күндері Нәзипа екеуінің арасы тым алшақтап кетті. Мұны сезді ме, не бұрынғы әдетіне қайта басты ма, Нұрсұлу күндіз жездесінің жанынан айнал­шықтап шықпайтынды шығарды. Балалар мектепке кетісімен, оған асын дайындап, қамқорлық танытқан сыңай танытатын. Әйтеуір осылай жүріп-ақ, жездесінің бетін бері қаратып алды. Осылай арам ойын іске асырған Нұрсұлуды енді Самат күнделікті өзі іздеп тұратын болған. Әйеліне деген сезімі де өшіп барад­ы. Осылайша  күндер  өте  берді.

...Көктемнің соңғы айы болатын. Бір күні жұмысынан ерте қайтқан Нәзипа ауылдың шетіндегі қалың тоғайдың жанын­ан өтіп келе жатқан еді. Сарқырай аққан өзеннің дауысына тамсанған ол байқаусызда сол жағалауда отырған «екі ғашықты» көріп қалады. Алғашында мән бермегенімен, байқап қараса, жігіттің үстіндегі көк көйлегі өзі Саматқа алып берген жейдесіне ұқсайды екен. Қанша жүрегі сенгісі келмесе де,  Нәзипа сол «ғашықтардың» жанына барып, өз көзін жеткізгісі келді. Жақындай бергені сол еді, «қашанғы тығылып жүрмекпіз, бір­жола қалаға кетейікші» деген сіңлісінің дауысын анық естіді. Ал оның жанында «ер-азаматым» деп құрметтеп жүрген Саматы  отыр. Көңіл  күйінің астан-кес­те­нін шығарған екеуді Нәзипа бар ашуы­мен кеп итеріп жіберді. Онысымен қоймай, сол маңда жатқан таяқты алды да, «әй, оңбағандар, сендер менің сыртымнан не тірлік істеп жүрсіңдер?» деп, екеуін­ де сабалай жөнелді. Мұнысымен қоймай, сол күні-ақ Саматты бар киімін ала дорбаға салып, үйден қуып шықты. Істеген  ісіне түк қысылмаған Нұрсұлу да сол  күні  үйден біржола кетіп қалды.

Отбасындағы абыройлы азаматтың оты осылайша сөніп, балаларынан бір­жола қуылып кетті. Ал жасынан бұрын ерте қартайған, аңқылдаған ақкөңіл Нәзипа тағдырдың ауыр жүгін арқалап қала берді. Күш-қайраты мол әйел тірі жесірдің азабын тарта жүріп, бір өзі  балаларын ел қатарлы аяғына тұрғызу­ үшін тірлік етіп келеді.

Кейде «Тана көзін сүзбесе, бұқа жібін үзе ме»? Бар бәле – Нұрсұлуда. Еркекте ес бар ма, егер жездесі өзеуреген күннің өзінде кеудесінен итеріп, болмаса басқа үйге кетіп қалмай ма? Босқа мені күйдір­генше?», - деп анасына еңіреп жылап та алады.

Амал  не,  сіңлісінің осынша­лық­ты­ сұрқия боларын кім білген?

Ж.ЖҮНІСОВА

Статистикалық мәлі­меттер бойынша елімізде болатын қылмыстардың үштен бірі тұрмыстық зорлық-зомбылықтан орын алады екен. Ал бұл ретте қара күштің иесі ер-азаматтардан, әсіресе, әйелдердің таяқ  жеп, зардап шегетінін ескерсек, олардың тұрақтар жерге зәру болатыны анық.

Қаламыздағы «Қамқорлық» дағдарыс орталығы дәл осындай жағдайға тап бол­ғандарға қол ұшын созады, уақытша болса да паналарға орын тауып, көмектеседі. Орталықтан көмек сұрап келетіндер саны жыл сайын көбеймесе, азаймаған.

Әсі­ресе, қолында әлі кәмелет жасына толмаған балалары бар аналар өздері сүйіп қо­сылған жұбайларының теп­кісінің астында қалып, барар­  жері, басар тауы қалма­ған шақта осында келіп жатады. Мысалы, былтырдың өзінде  тұр­мыстық зорлық-зомбылық құрбаны деп танылған 91 адамға орталық әлеуметтік қызметтер көрсеткен. Оның ішінде 36-сы әйел болса, қалғанының бәрі – кәмелет жасына толмаған балалар. Ал ағымдағы жылдың­  есепті кезеңі­нде  75 адам осында орналасса, оның  26-сы – әйел, 2-еуі – ер-азамат, ал қалғаны – кәмелет  жас­қа  толмағ­ан   балалар.

Қарап отырсақ, мұндағы тұрғындардың көпшілігі балалар екен. Олардың жас­тайынан бақытты балалық шақтың  қызықтарына тоймай жүретін кездерінде әкелерінен қорқып, тығылып жүргендері, әрине, өкінішті. Ал бұл жағдайда «балам үшін» деп барын салатын аналардың емін-еркін жұмыс та істей алмайтыны белгілі. Осыған орай «Самұрық» инно­вациялық идеяларды дамыту орталығы» қоғамдық қоры  жанынан  құрылған бұл орталық биыл жаңа жобаны қолға алмақшы. Ол – «Әлеуметтік балабақша» атты жоба. Мақсаты – өмірдің қиын жағдайына тап болған, тұрмыстық-зорлық зомбылыққа ұшыраған әйелдердің балаларын осы балабақшаға тегін орналастыру. Әрі арнайы тасымал көлігі апарып, алып келеді.

– Аналарымыз қалалық жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламалар бөлімі ұсынып отырған қайта даярлау оқыту курстарына жазылып, 3 ай курстан өтеді. Соныме­н қатар арнайы мемлекет­тен берілетін стипендия бар. Соны алады. Осындай жобаларды бас­тағалы  жатырмыз. Сондықтан  мүмкіндік туып тұрғанда, масылдыққа салынбауы қажет,- дейді орталық директоры Ж.Тұсмағамбетов.

Бүгінде орталықтағы ең жас ана – 22-де. Жаңақ­ор­ғандық қыз бір жігіт­пен танысқан­дарына бар-жоғы бір апта болған шақта көрші ауылға қыдырып барады. Дәл осы кезде қызды әлгі жігіті алып қашады. Алайда көп ұзамай әйеліне жұдырығын ала жөнелетін бұл еркек келін­шегінің аяғы ауырлаған шақта да ұруын қоймайды. Арасында «босанбайсың, өлтіремін» деп те қорқытатын көрінеді. Ай-күні толған кезде­ баласын өлтіріп қоя ма деп қорыққандықтан осында келген қыз бүгінде аман-есен сәбиін бауырына басқан. Қазір бөбегі – екі апталық.

Жағдайдың бұлай жақсы аяқталуы, әрине, қуантады. «Алайда мұнан да сорақы оқиғалар болып тұрады»,- дейді Ж.Тұсмағамбетов. Мысалы, өткен жылы Тасбөгет кентінің бір тұрғыны орталықтың сенім телефонына хабарлас­қан. Көмек сұраған апа  екін­ші күйеуінің алғаш­қы некеден туған қызына азғын­дық жасайтынын  айтып,  шағым­дан­ған екен. Бұл сорақы жағдайдан хабардар болған маман­дар дереу іске кірісе­ді. Ішкі істер департамен­тіне хабарласып, әлгіні тұт­қындайды. Ал сот оны 10 жылға бас  бостандығынан айы­рады. Дәл осыған ұқсас жағдай биыл да бол­ған. Өгей әкесі қызына анайы қылық жасап, тиісуін қоймағандықтан, анасы мен қызы бүгінде орталықты панала­п отырған көрінеді. Ал осы айдың ішінде өтетін сот отырысы абыройсыз тірлігі үшін ол азаматтың қанша жылды темір торда өткізеті­нін шешетін болады.

Қазақта «үй болған соң, ыдыс-аяқ сылдырламай тұрмайды» дейді. Әрине, бір шаңырақ астында өмір сүргендіктен түрлі қиыншылықтар орын алуы мүм­кін. Тек осы ұрыстың соңын жұбайлар ушықтырмай, дер кезінде бір-біріне түсіністік танытып жатса, оның соңы өкінішке апармайтыны рас.

Ж.ЕЛУБАЙҚЫЗЫ

Айтыстың   абаданы  Серік ағам 60-қа келіпті. Ұлтының уызына жарығ­ан елдің еркесі Серік Ыды­рысовтың Сыр елі үшін орны бөлек. Сәкеңді өзімнің аяғым сынып, бауыр­ымнан  айырылып, қайғының уын ішіп жүрген көңілсіз күндердің, мазасыз түндердің бірінде ұялы телефо­н арқылы іздедім. 2017 жылдың 24 қыркүйегі түнгі сағат 11-ден 36 минут өткенде хабарлама жібер­дім. «Серік ағам бар ма екен кең дүниед­е?». Арқалы кісіні халықтың буы көтереді.

Арқасы қозғаны емес пе, ағам түн ауа өлеңнің нөсерін селдет­іп бір жіберді. Жыр нөсері толаста­р емес. Мен де әлімше күй­беңдеп, аяңдап басып, ақ өлеңнің томаға­сын шешіп жібердім. Жақ­сылар­дың көп болғаны қандай жақсы,­ жаныңды түсінетін. Бір рулы елдің келінімін. Түн жамылып ақынды­ іздегені несі дер­сі­здер? Байлық пен дәулет кімде жоқ, менің­ше,­ өнердің жолы бір бөлек. Ағамыз жүрек сыр беріп, ауруханада жатқандығынан хабар етті. Сәкеңнің алғашқы жауап хаты 3 минуттан соң, былайша  жетті:

Бар екен Серік ағаң кең  дүниеде

Сөзіңнен бір қуаныш енді көңілге де.

Айманға көп рақмет іздеу салған­,

Ағаң үшін білесің сен сүйсіне де.

Қадірін денсаулықтың білдім жаңа

Қалыпқа келтіруге бар ма шара?

Қолыма қайта айналып келтірсе Алла,

Аялар ем оны мен жас балаша.

Айманжан, ақылың бар көркіңе сай,

Мықты сөз, жақсы жырға сен мұражай.

Жарай алмай қаламын көп істерге.

Қарай алмай жүрмін ғой дертіме жай.

Хал сұраған бір сөзге тояр едім,

Қайтейін заманымның Нояны едім.

Айманның аппақ көңіл-ықыласын

Бар байлықтан мен биік қояр едім

Қандай ғажап сезімтал аялы едің...

Ағамыздың хатына 30 минуттан соң, былайша мен де жауап хат жолдадым:

Атына заты лайық парасаты

Жүзіңе жұлдыз біткен таласады.

Өзіңдей болса егер жігіт біткен

Алаштың асқақтап бір бағы асады.

Уәдеге тұрақты берік ақын,

Жаныма тұтам ылғи сені жақын.

Серіге сезім ғана жарасады,

Ауруды ысырыңыз, Серік ақын.

Желкенін жыр көгіне жайған кемем,

Сіз үшін жұлдыз алып, айдан келем.

Тәңірден саулығыңды тілеп жүрген

Бір қызбын ақмаңдайлы Айман деген.

Айтыста жауын да сіз, дауыл да сіз

Әлі де қазанаттай бабындасыз.

Жырыңмен ел-жұртыңды емдей жүріп,

Жалғанда жарқылдап жүр, жалындаңыз.

Сезімге серік болар сылқым ерік,

Көрмеңіз бұл өмірде еш түнеріп.

Ауырмай күліп тұрсаң кетеді екен,

Ақмешіт аспанынан бұлт үдеріп.

Әрине, туған ағайымның жүз күн­дігі де өтіп кеткен болатын. Жастықта білмейсің, үлкейе келе бет түзер құбылам­  бауырларымның  бүтін­дігін, айналамның амандағын көбірек ойлай­тын халге жақындадық. Бір жақсы көретін ағам Әуезовтің ке­мең­герлігін, адамдық қалпының биік­тігін шәкірті, 2-курс студенті З.Қабдоловтың  әкесі  өмірден  өткенде  сонау Атырауға барып, көңіл қосын білдіргенін айтқан еді. Жаным­дағы жақсы ағалардың мынау тұрған Ж.Маханбетов ауылына бармақ­ түгіл, жұбату айтпағанына өкпелі екенім де рас еді. Бірақ анам марқұм: «Тойға келмедің деп өкпелеуге  болады, бірақ  маған  біреу  көңіл айтпады  екен  деп  ренжуші болма», - дейтін. Серік ағама бастағы ауыр  халді жазып­,  хабарламаны  қайта жібердім. «Айналайын арқа сүйеп, марқайып мақтан тұтатын қарындасым  қайғыңа ортақпын. Алла бергенін алғанмен, беретінін алмасын. Сауығып кет. Сен ерекше адамсың, бәрімізге керексің» деп, мына  шумақтарды  жіберді:

Жаным-ау бауырыңды естімедім,

Негізі көп жағдайды кеш білемін.

Япыр-ай, айта салса болар еді,

Қасыңда бірге жүрген естілерің.

Бауырдың жөні бөлек білемін мен,

Көңіл-хош айтамын шын жүрегіммен.

Аман-сау айналайын тұрып кетші,

Көрмейін ешқандай мұң реңіңнен.

Аймансың, ақ маңдайың жарқыраған,

Ғалымсың әрбір сөзі алтын адам.

Қасқайып өрге қарсы жүрген жансың,

Сөйлесең  дұшпандарың қалтыраған.

Шіркін-ай кең құшағын жайғандарға,

Айды  алып берер ем, айлам бар ма?

Сыр елі сөз қадірін ажыратар

Ақылды қарындасым өзің барда.

Ақ көкем әлі бірге күресеміз,

Адамдық жолмен жүрер майдандарда.

Айман   Айтбаева,

Қорқыт  ата  атындағы

ҚМУ-дың  доценті

Қазақ поэзиясының керегесі кеңейіп, тақырыптық аясының түрленіп, құлашының кеңге жайылуының бір айғағы – ұлан-байтақ еліміз­дің түкпір-түкпірінде өзін­дік, мәнерлі қолтаңбасы бар, айрықша үнді ақындардың сол өңірде қоныс теуіп, төгіл­тіп өлең жазып, алашқа атын шығарып жүргендігі. Қайбір жылдары «Ақындар ауылда туып, астанада өледі» дейтін едік. Бүгінде бұл тәмсіл түбі­рімен өзгерді. Анау жер шұрайы Алтайда да, сары жонды Арқада да, сырлы Сырда да, сонау батыстағы маңғаз Маңғыстауда да, көк теңізді Атырауда да талантты ақындар шоғыры сол аймақтың рухани-әдеби дамуына елеулі үлес қосып келеді.

Айдынды Арал теңізі соң­ғы жарты ғасырда жер бетінен жойылып, табиғаттың кесапатына ұшырап отырған жайы бар. Күміс көбігін көк­ке шашып, тулап жататын теңіздің орнында бүгінде бөлек-бөлек боп сортаң көл­дер қалған. Арал тағдыры адамзаттың тағдырына алаң түсірді. Жер бетінен соңғы мыңжылдықта  мұндай орасан  үлкен су көзінің жоғалып, экологиялық апат тудыруы бүгінгі ұрпақ үшін қасірет жырына айналды. Жағалаудан көк теңіз кеткен соң, балықшы жұрт қопарыла көшіп, есіл атамекен коңылтақсып қалған. Ел-жұрт бұрын-соңды естіп көрмеген кесапаттарды көре бастады. Алайда «адам деген – ұлы күш» дегендей, кеш те болса өз қолдарымен жасаған қасіретті – табиғатқа келтірген зиянын түзеуге әрекет етіп, Көкарал бөгеті салынып, Кіші Арал теңізі пайда болып, шаңқылдаған шағала­лары  қайта  оралды. Үзілмес үміт қайта  шырағын  жақты  емес  пе?!

Қазақтың батыр Бауыржаны «ба­тырды­ ситуация тудырады» деген екен. Ал ақынды ше? Ақынды халықтың жүрегі­ндегі толқыныстар, өміріндегі бұра­лаңдар, көңіліндегі селкеуліктер, қабағындағы кірбіңдер, жанындағы жарал­ар тудыратыны мәлім.  Әрбір  ақын  халықтың  соққан  жүрегінің дүр­сілі  мен лүпіліне үндесуге тыры­сады.  Ал үндесе білу үшін сол жердің адам­дарының  көргенін көріп, татқанын  татып, тонның­  ішкі  бауындай  араласып, рухани бір­тұтас әлемге айналу керек. Өйткені, шынайы­  ақын  мен  халық  егіз.

Аралдың адамзаттың жүрегіне жара салған қасіретінің үні ақынның жүре­гінде бұрқақша атқылап шықпағанда қалай шығады? Төрткіл дүниеге, айнала­ әлемге осы Аралдың мұңы мен зарын, қуанышын  кім  жеткізеді?

Міне, осы бір сәтте Арал деп айтқан­да ауызға түсер, тілдің ұшына үйіріле кетер екі есім болса, соның бірі – ақын Толыбай Абылаев. Ол о бастан Аралдан кіндігін үзбеген. Ауылда жүріп-ақ Бөгенім деп бұлғаң күй кешсе, Аралым деп айдындағы ақ кемедей алыс қияндарға қиялымен жол тартады. Басқаны айтпағанда соңғы бір он шақты жылда шыққан кітаптарының өзі Аралдың атына көгенделген қозыдай болып тұр: «Арал көшіп келеді», «Аралдан соққан жел», «Арал Атлантидасы». Осылайша Арал ақынның басты тақырыбына біржолата  айналған.

Ақ толқынды Аралын, салқын самал естірген көк теңізін, теңіз маржанын сүзген балықшы жұртшылығын шексіз сүйген ақын аталмыш кітаптарында ата қонысқа деген перзенттік ұлы махаб­батын үзбей жеткізіп келеді. Иә, туған жерін жыр әлемінде өрнектеген ақынның осынау тақырыптық, тұлғалық, поэти­калық ерекшелігі оның шығар­машылығының бір биік шоқысы екен­дігін оқырмандары әлдеқашан мо­йындап қойған. Келесі кітаптарынан осының үзілмес жалғасын көргісі келе­ді, оның сырға толы ғажайып әлемін бөліскісі келеді.

Тағатсыз оқырмандарын автор көп күттірмеді. Ақын Толыбай Абылаевтың «Қыран  шайыр»  кітабы  қолдарына тиіп отыр.  Кітап мазмұны ежелден белгілі-ақ – сол  Арал  тақырыбы.  Аралдың ақеден перзенттері, мағыналы өткені, қатпар-қатпар шежіресі, сан қилы тағдырлары... Осы кітабында ақын көркем­дік тұрғысынан жаңашылдық таныта алды ма екен, жаңа ізденістерге барды ма екен деп көзі қарақты оқырманы  елең­деген. Жаратылысында жан-тәнімен лирик­ ақын бұл жолы осы кітабына басы-бүтін эпостық жанрдағы туынд­ыларын  енгізіпті. Екі дастан мен балладалар  легі.

Кітап атын иеленген «Қыран шайыр­» дастаны – оның бірнеше жылғы­ толғанысынан, тынымсыз ізде­ні­сінен туған бас-аяғы жұмыр поэма­. Қазақтың тағдыры қиын, талант­ты ақыны Зейнолла  Шүкіров  турал­ы  қалам  тербеу  әсте  оңай  емес-ті! Осыдан 50-60 жыл бұрын «Құрыш қазақ» деп белгілі ақын Мұзафар Әлім­баев поэма­ жазған. Және де біраз ақындар­ түрлі жанрдағы өлең-жырларын арнаған. Яғни аңызға айналған Зейнол­ла бейнесі  әдебиетімізде  сом­далған десек­ болады. Дегенмен, талай соқпақ салын­ған тұсқа Толыбай ақын да тәуекел етіпті. Сірә, енді жазбасына болмаған болуы керек. Өйткені Зейнолла мен Толы­бай түтіні қатар ұшқан бір ауылдың тумалары. Өлеңге ғашық болған бала ақын Толыбай титтейінен құрыш таланттың жанына айналсоқтап, әңгі­месіне  құлақ құрышын  қандырып, өрелі өлең жырын жастанып оқып, жаттап­ өскен. Кейін жігіт ақын шағында арда ағасының соңына ерген. Ерген дегеніміз сөздің келе жағы, негізінен ақын ағасын құшағына алып көтеріп те жүрген. Сөйтіп талай-талай сырласқан, жырларымен мұңдасқан... Көркемдік шешімі қиялында қылт еткенде ақын тағдырын, ақын әлемін өзінің сәтті бейнелеуімен  оқырмандарына  алғаусыз  жеткізген. Шағын дастанында Зейнол­ла ақынның бүкіл ғұмыры, ақынды­қ кейпі, толысуы көрсетіледі. Кино жанрындағы кадрлардай оқыр­ман­ның санасын селт еткізіп, көз алдынд­а өтіп жатады. Зейнолланың қаламгерлік өмірінің үнемі марапатқа ғана бөленбей, заман, қоғам қыспағына­ ұшыраған сәттерін, әсіресе, Кеңес тұсындағы жабық тақырып Жанқожа батырдың қаһармандық ерлігін өзек қылған «Сыр бойы» романын жазғандағы дәлдүріштерден көрген түртпегін, нәзік жанының қиналысын оқушы сезіне­ алады. Иә, ақын Зейнолла көз­сіздікпен қалам сілтеп, заман баты­рына айналған деп білеміз. Дүниежүзін суық қаруымен, қатқыл идеясымен тұнжыратып  отырған Кеңестік идео­логияның өзіне бой ұсынбай, елдік, ерлік шежіресін ұрпаққа аманаттап жазып­  кеткен. Ол  жайлы  ақын:

Қалайша жан жүрегін жылытпасын,

Көненің сипап қойып құлыптасын.

Өткенге қиялымен көз жүгіртті,

Қатерге тәуекелшіл тігіп басын, -

дейді.

Уақыт бәріне әділ таразы. Жылдар өтіп, тәуелсіздігімізге қол жеткіздік. Кешегі мызғымастай болып тұрған қоғам  келмеске кетті. Күнмен таласқан­ қайбір биіктер аласарды, жермен жексен болды. Ал Зейнолла ақын қырандай қалықтап, сол өз биігінде қалды. Міне, Толыбай ақынның «Қыран шайыр­ы» көк тағысындай қанатын кеңге­  сермеп  мәңгілікке қалды емес пе? Тоғыз бөлімнен тұратын лири­калық  дастан былай тұжырымдалады:

Бойында болған жыры алып, күшті,

Үркітті-ау аш көз ажал шабыт құсты.

Көгінен өлең-жырдың

Қыран шайыр

Құйрықты жұлдызға ұқсап ағып түсті...

Толыбай ақынның «Қыран шайыр» поэмасы әдебиеттегі аса дарынды ұста­зы­ Зейнолла Шүкіровке қойылған тамаша ескерткіші деп бағаласақ болады.

Кітаптағы екінші көлемді туынды «Шектілер» деп аталады. Жанры – автор­ өзі айқындағандай, тарихи дастан. Қазақ халқы ірі-ірі тайпа, рулардан­ құралса, соның бірі тарихы мыңжылдықтарға  барып  тірелетін – Шекті руы. Ақын Шектілердің өткен тарихына көз салғанда ұлттың ұйысуы жолында қан мен тер төгіп, ел мен жерді қорғаған батырлар мен ел тұтқасы болған би-бектерге әдейі тоқталып отырады. Оларды тек бір рудың мақтанышы емес, ұлтына ұран қосқан тұлғалар деп біледі. Өз ауылындағы Тұрғанбай шежіреші арқыл­ы олардың айбынды бейнелерін жасайды. Кейінгі ұрпаққа үлгілілік, өнегелілік өмір парақтарын көрсетеді. Тарихи  дастанда Еуразия  даласында ат ойнатқан көшпелі елдің көшелі  тари­хы­ әсерлі жыр жолдарымен  өрілген.

Даладай дарқан көңіл, ер мінезді,

Шектілер!

Дүние сондай көрді көзді.

Жоқтауын жер асырып жоңғарыңның,

Ойратты ойсыратқан ол күн озды...

Елек пен Орға созған ел қанатын,

Атағы Шектілердің жер жаратын.

Ер жүрек батырларын Жаманақтың

Бітпепті бес күн жырлап толған ақын, - дегендей, халық тарихының ерлік пен намысқа толы беттері жіге­рі­мізді қайрап, қажырымызды ұштап, еркін елдің ұландары екенімізге сендіреді. Тарихта айшықталған нақты мәлі­меттер шежірелік ауызша әңгіме нұсқаларымен қабаттаса жырланып, халық­тың бірнеше ғасырлық қилы-қилы тағдырлы жолы көрсетіледі. Бұл күнде осы дастанда ерлігі әспеттелген «Мың бала» мен Сартай батыр, Жыл­қаман, Жыл­қайдар, Толыбай, Айдарбек, Тілеу, Жан­қожа, Тайлақ, Танық, Төлеш, Жән­кедей­ ерлер мен Нұрмағамбет, Нұртуған, Еспен­бет шайырлардан кейінгі қазақ көркемсөзінің дүлдүлдері Әбді­жәміл, Тахауи, Жарасқан, Нұрпейістерге шырай­лы шумақтар арналған. Шекті тайпасының шежіресі арқылы халықтың  ұлы  озандарының  асыл бейнелері оқырмандарға  етене  таныс  болады.

Кітапта «Балалық шақ балладалары» деп топтастырылған сюжеттік жырлары автордың алдыңғы жинақтарында бастау­ алған туындыларының жалғасы іспетті. Сол баяғы біз таныған балықшы­ ауыл, тапшылық жайлаған жоқ-жұқа замандағы ауыл балалары, еңбегін елге арнаған нар тұлғалар, ауыл-үйдің еркек, әйелдері, үй арасының тентектері бала көзімен қызықты беріледі. Балықшы ауыл адамдарының өзіне тән қарекеттері, өзіне тән мінездері, характерлері көрінеді. Тумысында аңғырттау боп келетін ауылдастардың таныс та бейтаныс келбеттері оқырманды сүйсіндіреді. Сол бір жылдарға ақынмен бірге еніп кеткендей боласың. «Бригадир Сансызбай», «Пошта бастық Насырадин Жолаев», «Тастыбай ақын», «Қызыл өгіз»  балладалары ақынның ата жұрты Бөген ауылының бейнелері арқылы өткен ғасырдың 60-жылдардағы күллі қазақ ауылының тіршілік-тынысына ортақ жайларды жүрек тебіренте, сағыныш сазына бөлей отырып жыр етеді.

Өлең қонған халықпыз ғой, астана асып, атағы жер жармаса да, қазақтың қай-қай ауылында да қоңырқай тірші­лік кешіп жатқан ақындар бар. Соның бірі – кейіпкермен аттас баллададағы Тастыбай  ақын.

Тастыбайдың тақпағынан үркесің,

Жинай алмай дал болады жұрт есін.

Ал, ол болса жырдан боран төпейді,

Пілте шамның сығырайтып білте­сін, - дегеннен-ақ көрініп тұрғандай, кеңестік үкіметтің тасқамау заманында­, ауызға қақпақ орнатқан кезеңде айтулы­ ақындар ашып айта алмаған жайларды ауылдағы Тастыбай ақындар ауызекі өлеңінде мысқылға толтырып, елге жайып­ жіберетінін білеміз. Сол қайсар мінезді Тастыбай ауылдан шыққан болаш­ақ талай ақындардың аузына түкіріп, кейін  елдің  елеулі  ақыны, азаматы  болуына  септігін  тигізген.

Елдің, жердің көркі осындай қарапайым адамдар екеніне көңілің сеніп, көзің тояды. Өзі ауылдан ұзап шықпаса­ да, ізбасарлары алаштың кең-байтақ даласын шарлап жүр. Биік-биік трибуналардан саңқылдап өлең оқып жүр. Мүмкін Тастыбайдың бақытының өзі де сол шығар. Толыбай ақынның жүре­гінде сақталып қалған ғажайып ұста­зының әпенділікке жақын болмыс-бітімі  жүрекке  жылылық  ұялатады.

Бөген ауылының адамдарының түрлі-түрлі мінездерін ақын мынандай әдемі  шумақтармен  өрнектейді:

...Велосипеді кемі бұл бір қаралық,

Күллі ауылға болды тосын жаңалық.

Басқарманың баласының соңында,

Күн ұзаққа шапқылаймыз қамалып... («Қызыл велосипед»).

Күреңітіп ақша жүзі от Күнмен,

Есіл-дерті кеткен отпен боп мүлдем.

Біз сияқты боқмұрынды көзге ілмей,

Алтыншаш жүр кіріп-шығып шеткі үйден... («Ең ыстық жаз»).

Негр қызы сияқтанған түрінде от,

Іргемізден өтті «МТЗ» гүрілдеп.

«Тіфу, қызға лайық па трактор»-

Жанназар шал бір түкірді күбірлеп... («Жақайдың тракторы»).

Осындай шумақтардың қай-қайсысын да оқып отырып сол кездегі Бөген ауылы өмірінен суреттер салуға болатындай. Шағын ауылдың қазандай қайнап жатқан тіршілік-тынысы қаншама уақыт өтсе де айқын сезіліп тұр. Ақын соны ерекше бір іңкәрлікке толы көңіл­мен жырға айналдырады. Езуге күлкі қыстырар юморы да бар. Басқарманың баласы мінген велосипед те, мектепті үшке бітірсе де алғаш ауылда трактор айдаған қыз Жақай да, ауыл-үйдің аруы Алтыншаш та көз алдымызда әлі де өмір  сүріп  жатқандай...

Қорыта айтқанда, ақын Толыбай Абылаевтың «Қыран шайыр» кітабы автордың шығармашылық жолындағы тағы бір бел-белесі деп білдік. Тамаша лирик ақынның туындылары парасатты­ жырдың жаңа деңгейіне көтерілгендігін көрдік. Өмірдің өзінен ойып алғандай болған  осынау  өлең-жырлар енді оқырмандарын  қуанта бергей!

Ерғали  АБДУЛЛА,

Арал  қаласы

Тоқтар  ЖАҢҒЫЛЫШБАЙ,

“Қайсар” ФК-ның  шабуылшысы:

ВКонтакте желісінде “Қасқырлар|ФК Кайсар Кызылорда” парақшасы жұмыс істейді. Қызылорданың басты клубы “Қайсардың” жаңалықтарын жариялауда, қиыншылығына төзіп, қуанышына ортақтасуда шығармашыл топ алдына жан салмай келеді. Аталмыш парақшадағы “Футболшыға сұрақ” айдары облыс намысын қорғайтын аяқдопшылармен сәтті сұхбат жасап, оқырман қауымды толғандырған сұрақтарға үздіксіз жауап іздеп келеді.

Әріптестеріміздің Сыр футболына жасаған жанашырлығын ескере отырып, “Қайсар” футбол клубының шабуылшысы Тоқтар Жаңғылышбаймен  болған сұхбатын өңдеп, ықшамдап, газет бетіне  жариялағанды  дұрыс  деп  таптық.

- Тоқтар, жанкүйер­лерге, оқырмандарға өзіңіз туралы толық ай­тып­  берсеңіз.

- Мен 1993 жылдың 25 мамырында Байқоңыр қаласында дүниеге келдім. 7 жасыма дейін балғын балалығымды сол жерде өткізіп, ке­йін­нен Қарағанды қаласына көшіп, сонда қо­ныстандық. Тіршілігім­нің қайнар көзі, мейі­рімнің кәусар бұлағы бола білген ата-анамның мен үшін орны бөлек. Әкем Сәбит Өтеулиев жеке кәсіппен айналысады, ал анам Орынгүл Өтеулиева үй шаруасында. Отбасымда үш ағайындымыз: әпкем, мен және қарындасым бар. Өмірде әке-шешенің мейірімін ешнәрсе алмастыра алмайды. Сондықтан, жарық дүниедегі ең жақын жанашырларымның қам­қо­ршысы болу, қадірлеу, сол кісілердің алдындағы боры­шым­ды өтеу адамдық парызым деп санаймын.

- Ата-анаңыз футбол саласын таңдауыңызға  қарсылық  білдір­меді ме?

- Жас бала – жас шыбық. Жас күнінде қалай иіп тастасаң, өскенде сол иілген күйінде қатып қалмақ. Теріс иіліп қалған шыбықты артынан түзеймін десеңіз, сындырып аласыз. Баланы тәр­биелеу – тұрмыс майданында ақылмен күресе білетін адам шығару деген сөз. Бұл тұрғыда ата-анам қырағылық танытты деп ойлаймын. Менің үй маңында, көшеде футбол ойнап жүргенімді көріп, икемім мен қызығушылығымды байқаған әкем қолымнан жетектеп, осы саланың табалдырығын аттатқызды. Ал, анам бастапқыда қарсы болды. Кейіннен азды-көпті жетістіктерге жете бас­тағанымда қолдау көрсете баст­ады. Мүмкіндік болса, әр ойы­нымнан қалмауға тырысады.

- Алғашқы бапкерлеріңіз кім?

- Футболға алғаш келуім де Қарағанды қаласынан басталды. Алғаш­қы бапкерлерім – Александр Асылбаев, Олег Кемалов деген кісілер. 16 жасыма дейін солардың қара­мағын­да болдым. Одан соң “Шахтердің” дубліне ендім.

- Кезінде “Астана”, “Қайрат” сынды үздік командаларда доп тептіңіз. Бірақ, сізге қосалқы құрамда ғана отыру бұйырған сияқты­. Ол командаларда негізгі құрамда көріне алмауыңызға не кедерг­і?

- Өзімнің ойымша, сол кездерде ол командаларға ойнауға дайын болмадым. 21-22 жасымда атап айтатындай тәжірибем де болған жоқ. Бәсеке тудыратындай деңгейім де болмады. “Астана” мен “Қайраттың” деңгейі қалай айтсақ та  жоғары  ғой.

- “Сол кезде уақытым босқа кетті” деп  қапаланбайсыз  ба?

- Жоқ. Ол командаларда ойын көрсете алмасам да, жаттығу жасау барысында көптеген тәжірибе жинақт­адым. Жалпы айтсам, үйренгенім де, үйренерім де көп.

- Гол соққанда ерекше атап өтесіз. Негізі олай тойлау қай ойыншыға тән? Болашақта басқа да тойлау­  түрлерін  көре  аламыз  ба?

- Негізі бәрі алдыңғы жылы бас­талды. Өйткені, бір досым Неймардың жанкүйері еді. Сол Неймардың бір биі болатын. “Астана­ға” қарсы ойында гол салсаң, осылай билеші” деп ұсыныс айтты. Бірақ, менің гол соғатыныма сенімсіздік те білдірді. Алланың қалауымен мен гол салып, Неймардың биін биледім. Және сол биім жанкүйерлерге де ұнап қалғанын байқадым. Содан кейін биді шамал­ы өзгертіп, өзіме қалып­тастырып  алдым. (күліп)

- Таңдауыңыз не себепті “Қайсар” болды?

- Маған алдыңғы жылы “Қайсардан” ұсыныс түсті. Ойлана келе Қызылордаға келгенім дұрыс деп шештім.

- Көп симуляция жасайтын сияқт­ысыз. Осыған орай қандай пікір  білдіресіз?

- Өте жақсы сұрақ. Симуляция үшін өмірімде “Тобылмен” бол­ған ойында бірінші рет сары қағаз алдым.­ Симуляция жасау – футболдағы қулық. Біреуі өтсе, енді бірі өтпей жатады. Мақсатымыз жеңу болса, барлық айла-тәсілді пайдаланамыз.

- Қандай әлеуметтік желіні пайдалан­асыз?

- Әлеуметтік желіде тек инста­грам парақшасын пайдаланамын. Әйелім екеуміздің атымыздан ашылған ортақ парақшамыз бар. Көбінесе, жаңалықтар оқып отырамы­н.

- Болашақта ұлыңыздың футбол­ саласын  таңдағанын  қалар  ма  едіңіз?

- Әр адамның таңдау құқығы бар. Алла жазып, ұл-қызым болып жатса, мен оларға “бүйтің­дер, сүйтіңдер” деп ештеңе де айта алмаймын. Менің әке-шеше­м маған қалай бағыт берді, мен де сөйтуге тырысамын. Бастысы, тұрмыстың тұңғиық теңі­зін қайратпен, өз күшімен кеше біле­тін, адалдық жолға құрбан бола білетін, адамзат дүниесінің керег­і бола алатын, төрт құбы­ласы түгел адам болса, мен үшін одан асқан бақыт болмас.­

- Ойын жейдеңіз неге 77? Бұл нөмірде сіз үшін айтарлықтай мән бар ма?

- Өз басым нөмірге назар аудармаймын. Мен келген кезде екі нөмір болды. 77 және 99. Мен 77-ні таңдадым. Маусым біткен кезде, 9 және 11-ші нөмірлер боса­ды. Бірақ, мен осы нөмірде қалуды  жөн  көрдім.

- Қай футболшыға еліктеп өстіңіз?

- Менің кішкентай кезімде Роналдиньоның жанып тұрған кезі болатын. Сол кісіге еліктеп өстік. Бертін келе  Фалькао, Кавани­, Левандовский деген шабуы­лшыларға  еліктедім.

- Бойыңыздағы ең жек көретін қасиетіңіз  қандай?

- Өте тез ашуланамын, эмоцияға тез берілемін. Ашуым қайт­қан кезде менен кеткен қате екенін түсінемін. Эмоцияма бақыл­ау жасап отыру – мен үшін ең қиыны. Осы мінезім өзіме ұнамайды.

- Жанкүйерлерге  айтарыңыз...

- Жанкүйерлерді бағалаймын. Біздің ойындарымызға келіп, тіпті  қонақта  болатын  ойындарда да қолдау көрсететіндеріне ризам­ын. Тек ғана қуанышта емес, жеңілісте де бізбен бірге болдыңыздар. Барлық футболшылар атынан рақметімді айт­қым келеді.

Сұxбаттасқан

Фаризат  АМАНГЕЛДІ

Жапонияның Окинава қаласында каратэ-додан Азия чемпионаты өз мәресіне жетті. 50 келіге дейінгі салмақта жастар арасында өнер көр­сеткен жерлесі­міз Мөлдір Жаңбырбай ел намысын абыроймен қор­ғап, алтын жүл­дені  иеленді. Жарыс барысында сырбойылық спортшы үш кездесу өткізді. Әуелі Үндістан спорт­шы­сын 8:0 етіп жеңсе, малайзиялық қар­сыласынан 2:1 есе­бімен  басым  түсті. Ал, ақтық сында Тайпей елі­нің спортшысынан 6:1 есебімен айласын асырып кетті. Қарсыластарын  қоғадай жапырған қызылордалық жас каратэші осымен­  жастар  арасында үшінші мәрте Азия чем­пионы  атанып  отыр.

- Жарыс жоғары деңгейде өтті. 13 елден қатысқан спортшылар жақсы дайындықпен келген. Енді маусым айында Ақтау қаласына оқу-жаттығу жиынына барамын.­ Сол айда Түркияның Стамбұл қаласында өтетін  рейтингілік халықаралық жарысқа қаты­самын.  Яғни, бұл 2020 жылы Токиода өтетін Олим­пиада ойындарына қатысуға мүмкіндік беретін рейтингт­ік  ұпай  жинау жарысы болмақ. Олимпиадаға  жолдама алу үшін, ел намысын қорғау үшін бар күш-жігерімді  салатын­  боламын, - дейді үш дүркін Азия чемпионы.

Спортқа небәрі 6 жасында келген жерлесіміз респуб­ликалық, халықаралық жарыстарда еліміздің әнұранын шырқатып, көк байрағын желбіретіп жүр. Мөлдір қазіргі таңда Қорқыт ата атындағы ҚМУ-дың 4-курс студенті. Облыстық жоғары спорт шеберлігі мектебінде тәлім алатын спортшыны білікті бапкер, ҚР еңбек сіңірген жаттықтырушысы Рүстем Әбжә­миев жаттықтырады.

Спортшының   жетістіктері:

- каратэ-додан ҚР чемпионатының бірнеше дүркін жеңімпазы;

- республикалық және халықаралық турнирлердің көпдүркін жеңімпазы;

- 3 дүркін Азия чемпионы (2013, 2017, 2018);

- 3 дүркін Әлем чемпионы (2015, 2016 – 2 мәрте);

- ҚР халықаралық дәрежедегі спорт шебері.

Моңғолияның Ұлан-Батыр қаласында самбодан жасөспірімдер, жастар және ересектер арасында өткен Азия чемпионатында Қызылорда облысының құрамасы­ 10 медаль (5 алтын, 5 күміс) иеленді. Айта кетейік, Сыр елінен барған 10 спортшының барлығы да жүлделі орындарға ие болды.

Әйелдер арасында 72 келі салмақта өнер көрсеткен №1 олимпиадалық резерв мектебінен Динара Қодарова, ересектер арасында жоғары спорт шеберлігі мектебінен 74 келіде Ғалымжан Әбдірахманов Азия чемпионы атанып, еліміздің әнұранын шырқатты. Жасөспірімдер арасында қармақшылықтар Дәулет Тұрғанов (48 келі) пен жастар арасында Диана Тілеумұратова (52 келі) және Ж.Баһадүр атындағы облыста спортта дарында балаларға арналған мектеп-интернат­ оқушысы Абылайхан Жұбаназар (74 келі) жеңіске жетті. №1 олимпиадалық резерв мектебінің спорт­шылары Бибіхан Нәбиева (48 келі), Аида Файзолла (70 келі) және  жалағаштық  Арайлым  Оразбаева  (75 келі), жастар арасында қармақшылық Дамир Әбдеков­ (62 келі) пен Ж.Баһадүр атындағы облыста спортта дарынды балаларға арналған мектеп-интернат оқушысы Жанерке Қуанышова (80 келі) күміс жүлдені иеленді.

Енді спортшылар ағымдағы жылдың қазан айында­ Тбилиси қаласында  (Грузия) жалауын желбірететін жасөспірімдер мен жастар арасындағы жарыста бақ сынама­қ. Сондай­-ақ, ересектер құрамасы қараша айын­да  Бухарест­  қаласында (Румыния) өтетін Әлем чемпионатына  қатысады.