«Азаматтарға арналған үкімет» мемлекеттік корпорациясы 2017 жылдың желтоқсанында үш мемлекеттік қызметті бір ғана смс хабарламаның көмегімен алуға болатын проактив қағидасын енгізген болатын.

Пилоттық жоба іске қосылғалы бері жаңа босанған жүз мыңнан астам анаға смс құттықтау жолданып, проактив тәсілімен баланың туу туралы куәлігін алу ұсынылды. Олардың 63 330-ы бір мемлекеттік қызметке тапсырыс беріп, сәбилерінің алғашқы құжатын онлайн өтініш беріп алды.

Айта кетейік, пилоттық жоба шеңберінде нәрестелі болған әйелдер смс хабарламаға жауап беру арқылы баланың туу туралы куәлігін рәсімдеп, жәрдемақы алуға өтініш жолдап, баланы балабақша кезегіне қоя алады.

«Енді ғана босанған әйелдерге халыққа қызмет көрсету орталығына бірнеше рет барудың қажеті жоқ. Бұрын аналар бесігіндегі баласын қалдырып, не оларды құндақтап, ХҚО-ға келіп жүретін. Цифрландыру заманында проактив әдісі арқылы барлығын онлайн жүйелер арқылы жүзеге асыруға болады. Оны пайдалану үшін аналар босанбас бұрын мобильді азаматтар базасында тіркелуі тиіс», – дейді мемлекеттік корпорацияның басқарма төрағасы Аблайхан Оспанов.

Бүгінде проактив әдісі телеграм қосымшасындағы арнайы бот арқылы да қолжетімді. Мобильді базаға тіркелген азаматшалар ұялы телефонының көмегімен өздері де жоғарыда аталған үш қызметке тапсырыс бере алады. 2018 жылдың қыркүйегінде іске қосылған бот қызметіне 5,5 мыңға жуық әйел жүгінген, олардың 4 842-сі балаларының туу куәлігін рәсімдеген.

«Азаматтарға арналған үкімет» КЕАҚ баспасөз қызметі

Расул  ЖҰМАЛЫ,

саясаттанушы

Өзбекстанда жоғарғы биліктің ауысқанына екі жылдан асты. Бұл – Тәуелсіздік алғаннан бері көрші елдің тізгінін жұдырығында қысып ұстап келген Ислам Кәрімов өмірден өткелі биліктің ауысуы.

Ендеше осы мерзім аралығында Өзбек ағайында не өзгерді, дамудағы негізгі үрдістері қандай және ең бастысы – олардан не күтуге болатыны жайлы ой түйсек.

ИСЛАМ  АКАНЫҢ  МИРАСҚОРЫ

27 жыл билікте болған Ислам Кәрімовтың қалдырған мұрасына бүгінде әрқалай қарауға болады. Рас, бір жағынан ол жауыз авторитарлық режим құрды, оппозицияны қудалап, азаматтардың еркіндіктерін шектеді. Сыртқы саясатта бірізділік байқалмады. Қайта көршілерінің бәрімен дерлік араздасып, Өзбекстан тұйық мемлекетке айналды. Алайда екінші жағынан Кәрімов өзінен кейін шын мәнісіндегі Өзбектің ұлттық мемлекетін қалдырғанын жоққа шығара алмайм­ыз. Халқының саны оның тұсында 21 миллионнан 31 миллион­ға жетті. Республиканың Ресей, Қытай, басқа да ғаламдық ықпал иелерінің алдындағы саяси, экономикалық, ақпараттық тәуелділігі айтарл­ықтай төмендеді. Сол арқылы өзбектер сыртқы саясатта іс жүзіндегі егемендікті баянды етті. Армиясы аймақтағы ең қуатты күш факторына айналды. Экономикасын шетелдіктер мен олигархтарға жығып бермей, мемлекеттің бақылауында ұстап қалды. Елдің өнеркәсібі дамып, өз халқын толықтай көлікпен, азық-түлікпен, киіммен қамтамассыз етуге­ қол жеткізілді.

Ислам Кәрімовтың өзі билік ба­сынд­а әлі көп жылдар отыруға дәмеленген еді. Бұған өзінен кейінгі билік транзитін еш ойластырмағаны дәлел бола алады. Бірақ, «адамның басы – Алланың  добы»  демекші, 2016 жылдың 2 қыркүйегінде тұңғыш президент кенеттен бақилық болды.

Демократиялық дәстүрлер емес, көбіне сарай ішіндегі тартыстарға негізделген жүйеде бұл өлім саяси дағдарысқа әкелуіне сәл-ақ қалды. Тіпті бірталай тәуелсіз деректерге сүйенсек, ақиқатында Ислам Кәрі­мов­ 2 қыркүйек емес, 28 тамызда клиникалық өлімге душар болған көрінеді. Бұған қарамастан үнсіздік сақтаған ресми басшылық Кәрімовтың қазасы туралы ақпаратты тек бес күннен кейін барып растады.

Екі ортада не болғаны белгісіз, алайда ұқсас жағдайдағы әлемдік тәжірибеге сүйенсек, Өзбекстанның келесі қожайыны кім болатыны дәл осы сындарлы мезетте шешілді деп жорамалдауға негіз бар. Алдыңғы жылдары президент болуға ықтимал үміткерлер қатарында үш адамның есімі аталып келген еді: премьер-министр­ Шавкат Мирзиеев, вице-премьер Рустам Азимов және Ұлттық қауіпсіздік қызметінің төрағасы Руста­м Иноятов.

Күйзелісті сәтте әлгі үштіктің ұйғарымымен билік тұтқасы Мир­зиеевке бұйырғаны, ал қалған екеуін­е қауіпсіздік кепілдемесі берілетіні шешілді. Бұл төңіректе жағдайдың дәл осылай дамуына Ресейдің айтарлықтай әсер еткенін айтып өткен жөн, әсіресе Мәскеуде тұратын және Путинмен етене аралас ықпалды өзбек олигархы Әлішер Усмановтың араласуымен. Қалай болғанда 8 қыркүйекте Парламент қос палатасының отырысында Шавкат Мирзиеев презид­енттің қызметін уақытша атқару­шы болып бекітілді. Өзбек Конституциясына сәйкес бұл орынды меншіктеуі тиіс Сенат төрағасы боп келген әлсіз Нигматулла Юлдашев  «өз  еркімен» бас тартты.

2016 жылғы 4 желтоқсанда өткен сайлауларда элиталар ертеректе қабылдаған шешім толық рәсімделіп, Шавкат Мирзиеев Өзбекстан тари­хынд­ағы екінші президент атанды. Сайлауға халықтың 87,73 пайызы қатысып, оның 88,61 пайызы Мирзиеевке  дауыс  берген.

ХАЛЫҚҚА  БЕТ   БҰРҒАН  САЯСАТ

Биліктің алғаш күндерінен-ақ жаңа басшы Кәрімовтың жолынан таймайтындығын мәлімдеумен бол­ды.­ Сонымен қатар тығырықтан шығуда халықшыл саясат жүргізе­тінін танытты­. Мәселен, үкіметте азаматтардың шағымы үшін арнайы жәшік­тер орнатылды. Министр мен аймақ әкімдеріне аптасына бір күн азаматтарды қабылдау қажеттілігі жайлы нұсқау берілді. Бұл әрекеттер қоғамда құлшыныс тудырды. Айталық,  әлгі шағым жәшіктері ашылған соң оларға бір айдың ішінде 400 мыңнан астам шенділер үстінен арыз келіп түсті. Бұл науқан әр деңгейлі лауазым иелерінің наразылығын тудырд­ы. Кейбірі тіпті жергілікті әкімге сенбей президенттің өзіне барам­ деген шағым түсірушілерді жол-жөнекей тоқтатып қорқытуға дейін  барған.

Бұрын  болып  көрмеген  тәжірибе – мемлекеттік қызметкерлердің орнынан алынуы немесе жаңа бас­шының­  тағайындалуы  жайлы ақпа­рат­  ашық жариялана бастады. Баспа­сөз үкіметтің жұмысы туралы Кәрі­мов кезінде шектелген мәселелерді ашық жазуға мүмкіндік алды. 2018 жылы Ташкентте заман талабына сай журналистерді дайындайтын жаңа универси­тет  ашылды.

Жалпы білім саласына зор мән бөліне  бастады. Мысалы, 2010-2011 оқу жылында Өзбекстан жастарының небәрі 30 пайызы жоғары білім алуы жоспарланған болса, жаңа билік тұсында­ аталған көрсеткіш 2017 жылы 76,5 пайызға, яғни екі жарым есе өскен. Білім беру жүйесін жетілдіруде сандық ғана  емес, сапалық көрсеткіштер назар­ға­ алынғаны құптарлық. Соның қатарында алдыңғы қатарлы батыс стан­дарттарын енгізуді, ТМД кеңістігінде америкалық Уэбстэр университетінің толыққанды филиалы алғаш Өзбек­станда ашылуын айтуға болады.

Бұрын айырмашылығы 30 тіпті 50 пайызды құраған ресми және бейресми валюта бағамдарының айыр­машылығы жойылды. Бұған дейін шетелге­ шығуды жоспарлаған турист визасын көрсетіп немесе экспортпен айналысатын кәсіпкер арнайы өтініш жазып ғана шетел валютасын сатып алса, ендігәрі кез келген азамат ешқан­дай рұқсатсыз ақшасын валютаға айырбастай­  алады.

Жемқорлықпен күрес бұрынғыдай таңдамалы емес кешенді түрде қолға алынды. Сондай-ақ өз өкілеттігін асыра­ пайдаланып, пара талап ететін лауазым  иелеріне  қатаң шектеу қойыл­ды. Мысалы, өрт сөндіруші және санитарл­ық қызмет өкілдері, салық департ­аментінің мамандары жеке  кәсіпкердің өндірістік орталығын немес­е кеңсесін жылына бір рет ғана тексере  алады.

Жылымықтың ендігі көрінісі: Ислам­ Кәрімов кезінде шетелге ауып кеткен қоғам мен мәдениет қайрат­керлерін елге қайтару жайлы үндеу тасталды­. Осындай ұсыныс Ресейде, Қазақстанда, басқа елдерде жүрген өзбек биз­несмен­деріне капиталын Отанына салуын­а қатысты жасалды. Бірақ, тиісті уәделер берілгенімен, аталмыш шақыруға­ құлақ асқандар әзірше  некен-саяқ.

Шавкат Мирзиеев Өзбекстан азаматтарының шетелге жұмысқа кетпеуі үшін ел ішінде оларға жағдай жасау мәселесін мықтап қолға алды. Осыған орай қарапайым азаматтарға жеке кәсібін  бастауға  банктен жеңілдетілген несие  беру қамтамасыз етілді. Ал, бизнес  ашу үшін қажет құжаттар тізімі еселеп­ азайтылып, лицензия беретін мекемелерге қатаң шектеулер қойылды.

Президенттің өзі теледидарға жиі шығуды, министрлер мен әкімдердің селекторлық жиындарын ашық та жария­ түрде өткізіп шенділерді қатқыл айыптауды дағдыға айналдырды. Сондай басқосулардың бірінде, мәселен, Шавкат Мирзиеев прокурорларға «еліміздегі ең бірінші ұрылар сендерсіңдер» деп дүрсе қойды. Өз алдына популизм, яғни халыққа жағудың әдістері жаңа елбасы­ абыройының өсуіне, оған деген сенімнің күшеюіне мүмкіндік берді.

ЖАҢА  СЫПЫРТҚЫ  мен КЕШІГІП  КЕЛГЕН  ЖАЗА

Жүре-бара тұғырын нығайтып алған соң, 2017 жылғы көктемнен бастап Мир­зиеев «ескі гвардияны» биліктен алас­татуға, олардың орнына өз адам­дарын қоюға кірісті. Жоғарыда аталған вице-премьер Рустам Азимов орнынан босатылд­ы. Елдің қауіпсіздік қызметін 22 жыл басқарып келген құдіретті Рустам­ Иноятов зейнеткерлікке шығарылды. Оның орынбасары генерал Шұхрат Гулямо­в адам өлтіру, жемқорлық, заңсыз қарулы топтар құру секілді қылмыстары үшін өмір бойы бас бостанд­ығынан айырылды. Соңғысы Кәрімов кезінде Әндіжанда жүздеген көтірілісшіні аяусыз қырғаны үшін «Өзбекстан қаһарман­ы» атағын алған еді. Сот шеші­міне сәйкес оған мем­лекетке келтірген 1,5 миллиард  АҚШ доллары көлеміндегі  шығынын  өтеу  міндеттелді.

Жалпы, бұл оқиға күштік құрылымдарды түбегейлі тазарту науқанына баста­у  берді. Ішкі істер министрлігінде реформалар  қолға   алынып, ашықтыққа жол ашылды. Ұлттық қауіпсіздік комитеті­нің біраз өкілеттері алынып, облыс, қала және аудан әкімдеріне жүктелді. Бұрынғы  елбасы  тағайындаған әкім-қараларды былай қойғанда, оның жеке қызметшілері, атшабарлары, күзетшілері, ұшағының пилоты,тағы басқаларының  басына  бұлт төнді.

Алайда ең мүшкіл жағдайға ұзақ жылдар  тойымсыздығымен, қарақшылық әрекеттерімен өзбек қоғамының титығына жеткен экс-президенттің жақы­н туыстары душар болды. Арасынд­а Ислам Кәрімовтың туған қыздары Лола мен Гүлнәр үй қамаққа отырғызылды. Соңғысының жым­қырған миллиардтаған қаржысы мен активтер­і шетелде тәркіленіп, Өзбекста­нға қайтару жөнінде өтінішті ресми Ташкент Ресейге және бірқатар Еуропа мемлекеттеріне жолдап үлгерді.

Ендігі ретте Өзбекстанның әлеуметтік-экономикалық ахуалын сөз етсе, рас, көршілерімен салыстырғанда, әжептәуір алға басу бар. Атап айқанда, соңғы бірнеше жыл бойында көрші елдің жалпы ішкі өнімі 5-6 пайыздап өсуде. Ірі өндірістік, аграрлық, инфрақұрылымдық жобалар қолға алынған. Әсіресе ел астанасы Ташкентте замануи ықшамаудандар, жол айрықтары қырқынд­ы бой көтеруде. Мирзиеевтің өзі бұған дейінгі экономикалық тұйықталу саясатынан бас тартуға дәмелі. Бірақ та екінші жағына­н Өзбекстан әлі де  патриархалдық   қалыптан айық­паған, демографиялық өсімі экономикалық  дамуынан басым­ түскен ел болып­ қалуда. Нәтижесінде еңбекке қабілетті екі миллионға тарта азаматтары күн­көріс қамымен әлі де шетелде жұмыс іздеуге  мәжбүр.

Бірте-бірте экономикадағы ашықтық Өзбек елінің инвестициялық тартымдылығын арттырды. Соның ішінде 2017 жылы Өзбекстанға сырттан келген инвестицияның көлемі 2,4 миллиард АҚШ долларын құрап, алдыңғы жылғыме­н салыстырғанда 20,4 пайызға өскенін көрсетті.

ОРТАЛЫҚ   АЗИЯНЫҢ  КӨШБАСШЫСЫ

Сыртқы саясатта да игі үрдістер байқалу­да. Бірінші кезекте бұл аймақтағы көршілеріне қатысты. Президенттің шетелге тұңғыш сапарлары Орталы­қ Азиядағы Түркімен, Қазақ, Қырғыз, Тәжік елдеріне жасалғаны соны айғақтайды. Кәрімов дәуірінің ауыр мұрасы саналған Түркиямен арадағы­  салқындық саябырсыды. Соңғы 20 жылда екі мемлекет арасында сақталып келген визалық қатынас тәртібі алынып тасталды. 1990 жылдардың басынан бері арасы дауға қалған тәжіктермен де жаңа өзбек басшылығы әуе қатынасын қайта жандандырды.

Астана мен Ташкенттің арасындағы бұрынғы бақталастық әлсін-әлсін өзара мүдделерді ескеруші ықпалдастыққа бой ұсынып жатыр. Соның айқын көрінісі ретінде Нұрсұлтан Назарбаев пен Шавкат Мирзиеевтің бастамасымен тоғыз жыл бойы бас қоспай келген Орталық Азия елдері басшыларының 2018 жылғы наурыздағы Астана саммитін атауға тұрарлық. Бұдан бұрын аймақ­тағы көршілер әншейінде ТМД, Шанхай ынты­мақтастық одағы, Еуразия экономикалық одағы сияқты­ ұйымдар аясында бейресми, екі-үшжақты шараларда кездескенін ескерсе, бұл – әжептеуір жетістік. Атал­ған жиында Назарбаев аймақ проблемаларын басқа біреуді араластырмай өзіміз шешеміз деп мәлімдегені айтылғанға қосымша дәйек. Кездесуде су мәселесі, аймақ қауіпсіздігі және сауда-саттық мәселелері жан-жақты талқыланды. Сондай-ақ, азаматтардың емін-еркін араласуы үшін Орталық Азиядағы Шенген виза жүйесі қолға  алынбақ.

Десе де, пайда болған жылымық қордаланған түйткілдерді еңсеруге мүмкіндік береді деп санау әлі тым ерте. Біріншіден, бұл аймақ елдерінің сырт күштерге тәуелділігінен келіп туынд­айды. Оның арасында Қазақ мен Қырғыздың қолы Ресей үстемдік еткен­ Еуразиялық экономикалық одақ шарттарымен байланған. Екіншіден, Орталық Азияда талай жылдар бойы шешілмеген проблемалар ушыға түсуде: қауіпсіздік шаралары, тариф­тік  келіспеушілік, су-энергетика сала­сы, т.б. Үшіншіден, аймақ елдерінің көшбасшылары өзара тығыз интеграцияға дайын болмай, көбіне екіжақты­ ынтымақтастық көкжиектеріне басым­дық беріп отыр. Бұның барлығы жалаң сөзден іске көшкенде Ташкент жүргізген сыртқы саясаттың айтарлықтай өзгермесін меңзейді.

Өзбекстанның өз ішінде де Шавкат Мирзиеев реформалары елдің демок­ратиялық жолмен жүруіне кепіл бола алмайды. Айтылғанға келтірер дәйек жетерлік. Солардың ішіндегі бәлкім, ең шешуші кедергі – ұзақ жылдар бойында орныққан авторитарлық жүйенің инерциясы мен қоғамның дәрменсіздігі. Соған қарамастан Өзбектің бүгінгі беталысы үміт ұялатады. Әсіресе, бұған дейін елдің біртұтастығы мен демографиялық өсімін қамтамсыз еткенін, экономикалық һәм саяси дербестігін сақтап қалғанын ескеретін болса. Ал енді осы әлеуетті кей көршілері сияқты арзан атақ үшін оңды-солды шашпай оңтайлы игеруге кіріскен Шавкат Мирзиеевтың саясаты нақты нәтижесін беріп отыр. Оның арасында Өзбектің Орталық Азиядағы аймақтық  державаға айналып келе жатқанын назарда ұстаған­ және ұстап қана қоймай, кәдеге жарат­қан абзал. Әсіресе­ «Қазақ байыса қатын алады, Өзбек  байыса  үй  сала­ды» деген­ сөздің өмір­шең­дігін доғару  хақында.

Автордың  пікірі  редакцияның  ұстанымына  сай  келмеуі  мүмкін.

ЖАЛАҚЫСЫН  ЖАРИЯЛАДЫ

Өзбекстанның Қаржы министрлігі ел депутаттары мен министрлерінің жалақылары­н жария етті. Әрине, бұл жаңалықпен қазақтың азаматтарын таңғалдыруғ­а  болмас. Дегенмен...

Өзбек парламенті  депутатының жалақысы – 1,56 млн ($186), министрдік­і – 1,727 млн ($205) сум.

Бір қызығы, министрдің орынбасарының жалақысы министрден жоғары­ боп шықты – 2,076 млн сум ($247). Облыс хокимінің жалақысы – 1,9 млн ($226), аудан немесе қала хокимінің жалақысы – 1,643 млн сум ($195).

Бұлардан басқа оларға бірнеше қосымшалар беріледі. Ерекше қызметі үшін – қызметтік окладының 20 пайызы, қызметтік өтілі үшін – 20-30%. Еңбегі үшін ынталандыру коэффициенті қызметтік окладының 40 пайызын­ құрайды, материалд­ық ынталандыру – 15-25%. Осы жеңілдіктердің барлығын қосқанда, облыс хокимінің жалақысы 4 млн сум ($476) шамасында болады­ екен.

Мемқызметкерлер жақсы қызметі үшін екі қызметтік оклад мөлшерінде­ сыйақы және бір реттік материалдық көмек алуына болады. Олардың жалақыла­ры министрліктер, мемкомитеттер мен ведомстволардың бюджеттен тыс қорлар­ының есебінен көбейтіледі екен. Бұл қорлар мемлекеттік баж салықтары,­ салыққа жатпайтын төлемдер мен кірістерден, әкімшілік айыптар, қаржылық санкциялардан жиналады. Бұл ақшаларды сонымен бірге қызметкерлерді материа­лдық ынталандыру үшін де төлейді.

Бүгінгі таңда Өзбекстандағы ең төменгі еңбекақы – 577 172 сума ($69). Өзбек­станн­ың Мемкомстатының деректері бойынша 2018 жылы елдегі төленген­ ай сайынғы орташа номиналды еңбекақының мөлшері 1,822 млн сум (шамамен $218) болыпты. Бұл көрсеткішке жалақыға қосымшалар, сыйақыла­р, компенсациялық өтемақылар кірген және де әрбір тұлғадан ұсталған табыс салығы, әлеуметтік қамсыздандыруға және кәсіподақ қорына­ аударылған ақшалар да есептелген.

С.ЕСМАХАНҰЛЫ

Ақпан – ауыс-түйіс айы. Кеше ғана ел Үкі­метінің жаңа құрамы жасақталды. Елдегі қоғам­дық-саяси, әлеуметтік-экономикалық ахуал алабұртып тұрған тұста, мемлекет басшысының ресми мәлімдемесі миллиондардың үміт шоғын үрлегені рас. Сенім салмағын еселеп арқалап алған Маминнің командасынан көпшіліктің күтетіні көп, оны уақыттың өзі таразылай жатар. Есесіне «қолда бар сақаларды» бір жерден екінші жерге жыл толтырып жылжытудың астарында бізде кадр тапшылығы байқалатын тәрізді. Мүмкін, рокировка жасау арқылы тәжірибелі, ысылған кадрлардың біліктілігін пайдаланған да жөн шығар. Алайда «қосылғыштардың орнын ауыстырғанмен, қосындының өзгермей­тіні» тағы бар.

Десе де, Президент айтқанындай, «қорқақ» Үкімет отс­тавкаға кетіп, өткен аптада жаңасы бар, ескі­сі бар, министрлер мен бір-екі әкім жаңа қызметке кірісті. Ал, қоғамның қарсылығына ұшырап, саланың да иін қандыра алмай, қызметтері­нен босатылған бірқатар лауазым иелерінің өз «Иесіне» қарап, пұ­шайман күй кешкені бар. Әрине, олардың кейбіріне жайлы орын табылды, біріне бұйырмай тұр.

Сонымен, көпшілікті «сағы сынған» Сағын­таевтың  қайда  баратыны­ қызықтырған еді. Оны «саяси жауырыншылар» Алматы қаласының әкімі қызметіне «апарып» қойған-ды. Бірақ, мемлекет басшысы Бақытжан Әбдірұлын Қазақстанның мемлекеттік хат­шысы етті. Айтпақшы, бұл лауазымдағы Гүл­шара Әбдіқалықова премь­ер-министрдің орынбасары болып та­ғайындалғанда, кейбір саясаткерлер оның орнын Қызылорда облы­сының әкімі Қырымбек Көшербаев, Маңғыстау облысының әкімі Ералы Тоғжанов және экс-минист­р Дархан Қале­таев үштігінің біріне теліг­ен болатын. Десек те, бұл лауазымға қатысты күтпеген шешім қа­былданды.

Астанадағы абыр-сабыр­да Ақтөбе мен Түр­кістан облыстарының әкімдері де «қосақ арасында» кеткен-ді. Б.Са­парб­аевтың Еңбек және халықты әлеуметтік қор­ғау министрі болғаны белгілі. Оның  халықшыл екенін ақтөбеліктердің қимай, ән-күймен шы­ғарып  салғанынан  бай­қа­дық, есесіне орнын Ө.Шөкеевке босатып берген Ж.Түймебаевты үркердей топ ғана иығына шапан жауып шығарып салған еді. Сол Жансейіт Қансейітұлына депутаттық мандат «беріп», не елшілікке, не «Назар­баев Зияткерлік мектептері» дербес білім беру ұйымы басқармасына «жібер­гендердің» «жорамалы» алдады. Мемлекет басшысының өкімімен ол Қазақстан халқы Ас­самблеясы Төрағасының орынбасары, Қазақстан Республикасы Президенті Әкімшілігінің Қазақстан халқы Ас­сам­блеясы хатшылығының меңгерушісі қызметіне тағайындалды. Сондай-ақ, министр қызметінен де, министрлігінен де «айырылып» қалған Д.Қалет­аев та креслосыз қалмады. Жоғарыда айтқан­дай, оған да мемлеке­ттік хатшылық берілмеді, ҚР Премьер-Министрі Кеңсесінің басшысы қызметіне келді. Ал, 2016 жылдан бері ҚР Ұлттық эконо­мика министрі болып келген Тимур Сүлейменов те жаңа  командаға  енбей қалғанымен, Ұлт­тық банк төрағасының орынбаса­ры  орынтағына отырды. Бір қызығы, одан бір жылдай бұрын аталмыш  банктің тізгі­нін ұстаған Данияр Ақышев орнын Е.Досаев­қа қалдырып, Президенттің кеңесш­ісі  болды.

Бәрінен де талай сын садағына ілінген Білім және ғылым министрі Ерлан Сағадиев пен тағайы­ндалғанына жыл толғанымен, қызметін үйлестіре  алмаған Еңбек және  халықты  әлеумет­тік қорғау министрі Мәдина Әбілқасымованың алдағы­ күндері бел­гісіз болып­ тұр. Белгі­сіз бол­ғанда, апта басында бұ­рынғы бас педагог Е.Кенжеғалиұлы «елден кететі­нін» жеткізіпті. «Мен келес­і жылға дейін өз шаруал­арыммен айна­лысуды  жоспарлап  отырмын. 2020 жылы менің Гарвардтағы оқуым бас­талады. Мен оны соңына дейін оқып бітпедім. Оған дейін үй шаруасын ретке келтірсем деп отырмын. Мектепте оқитын балаларыммен  айналысамын»,- депті экс-министр. Бұдан тура үш жыл бұрын оның елге таны­мал әкесі мемлекет басшы­сының қабылда­уында болып,­ артынша баласы білім  саласының құлағын ұстағанда, бұл та­ғайын­дауды  сарапшылар сан-саққа жүгірткен. Тіпті тым реформа­шыл­дығы да  бала оқы­тып отырған әрбір ата-ананың  жүйке­сін  жұқартып, тілмен түйреп алатын. Сол бизнесмен Сағади­ев биліктен әзірге бас тартқан сыңайлы. Ал, ақпан айының басында «16000 теңгені» айтамын деп аналардың ашуына тиген М.Әбіл­қасымованың кешег­і  отстав­кадан кейін қайда, не істеп жүргені айтылмай қалды. Әзірге бір қызмет бұйырмады.

Алда тағы бірнеше өңірдің басшысы жылы орнын суытуы мүмкін екені айтылып жүр. Алдыңғы кезекте Алматы, Қостанай, Атырау об­лыстары тұр. Әрине, мұның  бәрі болжам ғана. Нақты саяси өзге­ріс­тер­дің шешімі – Ақорданың құзырында. Ал, қарапа­йым халық үшін кімнің  үкімет басқарып, кімнің министр, әкім, басшы болғаны маңызды емес, бастысы, қай лауазым иесінің өзіне ар­тылған сенімді ақтай біліп, саланы алға бас­тыруда, ісіне адал, халықшыл  болуда ая­нып  қалмағаны  керек.

Н.АҚПАН

Ресейдегі жалғыз қазақ мектебі жабылып тынды.­ Иә, бұл – олардың ішкі мәселесі. Араласуға әсте болмайды. Ал, «араласуға болмайдысы» «пікір айту да мүмкін емес» дегенді білдірмейді. Мүмкін, орыс­тілді қазақтардың қазақ тіліне деген сұранысынан солай болған шығар. Әлде Ресей билігі біздің мемле­кеттік тілді қажет етпеді ме екен?! Қайткенмен, мемлекет деген үлкен күшке ие ғой. Астыртын саясат арқылы да, нақты бағдарламалар негізінде де, заң мен қоғамдық пікірге сүйене отырып та сілік­пеңді шығара алады. Жоғымыз табылса деп жүргенде «жалғызы» жабылса, біздің қазекең қандай реакция білдірер екен?

Айтпақшы, Ресейдегі қазақ мектебінің жалғыз қалуының өзі – трагедия. Бұл бір күнде болған жайт емес. Кәсіпкердің тілімен айтар болсақ, «затымыз» өтпеді, «нысанды» жабуға мәжбүр болдық. Сонымен, 1 миллионға жуық қазақтар тұратын көршілес елде енді бірде-бір ресми қазақ мектебі не балабақша  жоқ.

- Қазақ елінде қазір орыс тілінде оқытатын 1500 мектеп  бар. Егер  біз жыл сайын 15 орыс мектебін жапсақ­, еліміздегі 1500 орыстілді мектепті 100 жыл бойына,­ яғни тұтас бір ғасыр мерзімінде түгесеміз. Осыншама сиырқұйымшақ созып, сартап уақыт күтсек, қазақ тілі біржола өліп тынады. Сөз – тілден құралады. Кіндік ұлттың туған тілінің көзі ашылып, сөзі жүрмесе, елдің ертеңгі аспаны ашылмайды. «2020 жылға таман Қазақ елі жұртының 95 пайызы қазақ тілінде сөйлеуі керек» деп, соны көксеген Елбасы емеуріні­ етекте қалды, - дейді қоғам қайраткері Мыңжан­  Байжанин.­

Осындайда «Қашайын деген киік еді, арты­на таяқ тиіп еді» деген сөз ойыңа еріксіз түседі. Мәселеге біржақты қарауға болмайды.­ Олар жапты екен деп, бізге де жаба салу оңай ма? Олардың қолынан келді делік, біздің ше? Есесіне, біз де сыныққа сылтау таба алмай жүрген болсақ ше? Қорыққан бірінші «жұдырықтаса», қорғану  үшін  қимылдау  «қылмыс» емес шығар. Бірақ, ол мені «боқтады» екен деп, оны «ұра» берсең де болмайды. Бұған бізден «биікте» отыр­ғандар ойланып-тол­ға­нып  жауабын  бере  жатар­.

- Облыс бойынша 2018-2019 оқу жылында 293 мектепте 153502 оқушы білім алуда. Олардың 4-еуі – орыс тілде (3950 оқушы), 27-сі – қазақ және орыс тілде (аралас мектеп, 29182 оқушы), 262-сі (120370 оқушы) қазақ  тілінде оқытылады, - деді Қызылорда облыстық білім басқармасы бізге берген мәліметінде.

Қазіргі күні облыста 4 орыс мектебі бар. Олар – Арал ауданындағы №14 мектеп-лицей­, Жалағаш ауданындағы №31 мектеп-гимназия, Шиелі ауданындағы №252 мектеп-гимназия, Қызылорда қаласындағы №198 орта мектеп. Соңғы 10 жылда Сырдария ауданындағы №36 мектеп (2011 жылы), Қармақшы ауданында №250 мектеп (2009 жылы) орыс тілінде оқытылатын мектептен аралас (қазақ-орыс) мектепке көшіпті. Жоқтан жақсы, тасбақаша талпынып жатқандаймыз. Негізі бізге көршінің тіліне көз алартып қарамай-ақ, өз тілімізді өзіміз өгейсітпесек те жетіп жатыр. Сонда да, «жалғызымыз» жабылып, Ресейге деген «алғысымыз» ағылып тұрғандай...

Рыскелді   ЖАХМАН

Сөзбе-сөз

Арман ШОРАЕВ,

журналист:

- Дәл қазір Мәскеу­дің орталы­ғындамын. Қарапайым ғана нәрсе­ні түсіне алмай отырмын, құрметті ресей­ліктер!

Сіздердің іні-қарындастарыңыз үшін  біздің  елде 1500 орыс мектебі бар. 1 мектепте 2400 славян білім алады­  деп есептесек, 3 млн 600 славян­ орысша  оқып  жатыр.

Енді Ресейдегі 900 мың қазақты есепке алып, математикалық про­порцияға  салсақ, онда ең аз дегенде 360  қазақ  мектебі  болуы шарт.

Сіздер бұндай құқық­ты қазақтан басқа Ресей­де тұрып жатқан татар, кавказдарға да бермей отырсыздар. Қайда сіздердің көп­ұлтты мемлекет бол­ғандарыңыз?

Мен сіздердің үкі­метке 360 қазақ мектебін ашуды сұрай алмаймын. Алайда өз елімдегі биліктен Қазақстандағы 1500 орыс мектебін жабуды­ талап ете аламын.

Әрине, сіздер ол кезде­ маған «фашист»,­ «ұлт­шыл» деп атыла­сыздар.

Енді осыдан кейін өздеріңіздің кім екендеріңізді өздеріңіз айтыңыздар. Ұлы орыс шовинизмі боп қалсаңыздар, сіздердің болашақтарыңыз жоқ. Мемлеке­т­теріңізде осындай үлкен мәселе тұр.

(Фейсбук  парақшасынан  алынды.)

Қанат ТАСЫБЕКОВ,

қоғам белсендісі, тіл жанашыры:

- Мәселе былай, Ресей басшылығы «Біз қазақша оқытпаймыз» деп айтпайды. Ресей Білім министр­лігіні­ң сараптамасынан өткен оқулықтар ғана мектепт­ерге беріледі. Ал, қазақ тілінің бірде-бір оқулығы сол сараптамадан өтпейді екен. Бұл кедергі ғой. Ресейде қазақтар өте көп емес ғой, оларды ыңғайлы, сапалы қазақ тілі оқулықтарымен қам­тамасыз етуге, ұсынуға болады.

Шынын айтқанда, Ресейде қазақ мектептері қалғанымен, олардың көпшілігі балаларының орыс мектеп­терін бітіргенін қаламайды және ондағылардың басым бөлігі Қазақстанға көшкісі келмейді. Бірақ, қазақ тілін оқығысы келеді. «Оқығысы келеді» деген қазақ тілін толық білмейді деген сөз ғой. Ресейде­ орыстілді  қазақтар арасында анкета толтырт­қанда­ байқағаным, елдегі қазақ тілінің жағдайы оларды­ алаңдатады, ұялтады, намысына тиеді.

«Бізде де орыс мектептерін жабу керек!» деген пікірді айтатындар саяси ұпай жинап алуы мүмкін. Іс жүзінде бұл қазір іске аспайды. Қарсы шығып жатқан­ым емес, бірақ, көрпемізге қарай көсілуіміз керек. «Ә» десе, «мә» деу біздің халыққа жараспайды. Қазақ кез келген түйінді ақылмен шешкен ғой. Сондықтан, екі жақты мәмілеге келтіретін, татуластыратын, разы ететін шешім керек.

Сәдуақас  АҢСАТ,

«Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамы» қоғамдық бірлестігі Қызылорда облыстық филиалының төрағасы, республикалық

«Тіл сақшысы» газетінің бас редакторы:

- Қандай да бір мемлекеттің өзіндік ұстаны­мына байланысты жайттың екінші тарапқа әсері болаты­ны анық. Ресейдегі қазақтілді балабақшалар мен қазақ мектептерінің жабылуы осыған келеді.­ Ол жақтағы білім туралы заңның да қабылдануы  да  мектептердің жабылуына әсер етсе керек­. Менің ойымша, бұл қуанарлық шаруа емес. Ол  жақтағы 1 миллионға  жуық қазақтардың ана тілінен ажырап қалуы өте қиын жағдай.

Жалпы, тұрғындардың түсінігін өзгерту керек. Мысалы, жұмысқа тұрғанда «орыс тілін білмесең болмайды» деген секілді, «қазақ тілін де жетік меңгермесе­ң жұмыс жоқ» дегендей болуы керек. Бұл енді өзге облыстарға тікелей қатысты. Қазақ ата-аналарының өзі балаларын орыс мектебіне беріп жатады­. Неге? «Орыс мектебін жауып, балаларын қазақ мектебіне беру керек» деген пікірден бұрын біз қазақ мектебінің білім деңгейін жоғарылатуды ойлаға­нымыз жөн. Яғни, бұған «Педагог мәртебесі» туралы заңның да ықпалы болмақ. Бұл қазақ мектеп­терінің,  мұғалімдерінің  білім  деңгейі  төмен дегенді  білдірмейді.

Тәмсілдің түпкі мағынасында терең ой, ақылға зіл астар бар. Қаңтардың қаһарлы аязы мен толассыз жауған қар жер қабатында жатқан тіршілік тамырына нәр болғанымен тірнектеп күн көріп жүрген кей отбасы­ларға қуаныш сыйлай қоймады. «Ә» дегеннен ауыр хабарм­ен басталған жылға өкпе де арта алмаймыз, Алланың ісі! Иә, көнбіс халық, тоқпақ тағдыр. Халықтың ашу-ызасы күн райының сақырла­ғанына қарап тұрған жоқ. Оған түрткі болған оқиғаның жарасын тырнап айтпасақ та болады. Бә­ріңізге аян, барлығымызға да ортақ қайғы.

Елорда төріндегі сол қайғылы жайт­тан кейін еліміздің кей өңірлерінде ашынған аналар бас көтеріп, Үкіметке талап-тілектерін қоя бастады. Басым­ көпшілігі әлеуметтік аз қамтамасыз етілген көп­балалы және тұрмысы төмен отбасыларына мемлекет тарапы­нан жан-жақты қолдау көрсетіп, балалар жәр­демақысын көбейту туралы талаптарын алға тартты. Өйткені қазіргі күн­ге алып отырған ай сайынғы жәр­демақы  өте  мардымсыз, бала басына  шаққанда  оның жеке қажеттіліктерін өтеуге мүлдем жетпейді.

Ал жылдың басында ғана ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау экс-минис­трі М.Әбілқасымова көпбалалы аналарды миллионерге теңеп, шелектің түбінен түскен 16 мың теңгенің өзі көп ақша екенін айтып, әйелдердің «қытығын»  оятып  алды. Шүйліккен жұрт оған «отставкаға кет!» деген талабын тағы қойды. «Ес сасыса, тұз себесің, тұз сасыс­а, не себесің?» дегеннің керін келті­рген оның сөзі халықтың жүйке­сіне салдарлы әсер еткені соншалық, түтіп жеуге әзір тұрды жұрт. Мәселенің байыбына барып, саралап, азаматтық ұстанымын  көрсеткен  сенатор М.Бақтиярұлы  өзінің  ұсыныстары мен ойларын  жіпке тізді.

- Көптеген дамыған елдер секілді көпбалалы отбасын қолдау және жәр­демдесу мақсатында бізде де «Үлкен отбасы» атты арнайы мемлекеттік бағдарлама қабылдануы керек. Көпбалалы және тұрмысы төмен отбасыларды әлеуметтік қорғау мәселесі соңғы апталардағы жұртшылықтың ең көп талқыл­ап жатқан тақырып­тарының біріне айналды. Айтылып  жатқан  ұсыныстар мен талаптардың негізі тұрғын үй алуға жеңілдік, жәрдемақы, әлеуметтік төлемдерді көбейту және басқа да жеңі­лдіктер (коммуналдық қызмет, дәрі-дәрмек, білім, қоғамдық көлікте жүру, т.б.) төңірегінде болды. Қазіргі кезде­ көп отбасылардың банкте­н алған несиелерін мемлек­ет тарапынан ішінара болса да жабу тетіктерін қа­расты­руды ұсынамыз. Мем­лекеттік атаулы әлеуметтік көмекті тағайындау бары­сында  отбасында бірге тұратын зейнеткердің, мүгедектің, студенттің және бір жасқа дейінгі бала күтіміне, мүгедек бала­ны қарағаны үшін төленетін жәр­демақылар мен шәкіртақы көлемін табыс­ көзі ретінде есепке алмауды ұсына­мыз. Көпбалалы аналар мен тұрмысы төмен отбасылардың Үкімет­тің тұрғын  үйімен қамтамасыз етуге бағыт­талған  саналуан  бағдарламаларға қатысу­ мүмкіндігінің жоқ болуына байланысты­ көпшілігі  өте  қолайсыз­, тар жалдамалы орындар  мен пәтер­лерде тұруға мәжбүр. Сондықтан да олардың үй кезектілігін бөлек тіркеу шараларын және олар үшін барынша қолжетімді алдын ала жарнапұл төлемей жалға берілетін, еліміздің барлық қалалары мен аудан орталықтарында салатын­ тұрғын үй мәселесін шешуге бағытт­алған  жүйелі іс-шаралар қабылдануы тиіс. Сонымен бірге, тұрғын үй салуға ірі кәсіпкерліктің әлеуметтік жауапке­ршілігін арттыра отырып, тұрғын үй салатын кәсіпкерлік субъектілерге салық Кодексіне сәйкес салық жеңілдіктері мен мемлекеттік наградалармен ынталандыру тетіктерін жетілдіру қажет, - деді ҚР Парламент Сенатының  депутаты М.Бақтиярұлы.

Әлеуметтік көмек пен жәрдемақы мәселесі бұрын айтылып та, жазылып та жүр. Отбасындағы 4-5 бала үшін мемлекеттен болмашы ғана жәрдем­ақы алатын аналардың жанайқайын жел итеріп әкететін. Шыдамның да шегі бар деді ме, әйтеуір аналар бас көтерген жиыннан кейін мәселенің байыбына бара бастаған Үкімет қазанның қақпағын ашты. Өткен аптадағы президенттің өзі қатысқан «Нұр Отан» партиясының кезекті XVIII съезінде де  бұл әңгіме кабинеттен тыс­қары  қалған­ жоқ.

- Миллионерлерге мемлекеттен тағы көмек берудің қажеті не? Кірісі аз отбасылар арасында 111 мың отбасы­ ғана атаулы көмек алады екен. Көп балала­рдың жәрдемақысын әрбір балаға­ 21 мың теңгеге жеткізуді және мүгедек бала асырап отырған ата-аналар мен отбасыларға, асыраушыларға берілетін жәрдемақыны 30 пайызға арттыруды тапсырамын, - деді мемлекет  басшысы.

Бүгінде елімізде 4-еуден көп баласы бар 340 мыңға тарта отбасы бар. Оларды­ қолдау үшін 500 миллиард теңге бөлін­ген. Халықтың көкейінде жүрген мәселелердің ішінде балаларға берілетін жәрдемақы мөлшерін арттыру, көпбалалы отбасылардың жағдайын жақсарту, баспанамен қамтамасыз ету де бар.

Біздің егемендік алғанымыз ширек ғасырдың көлемінде ғана. Демография­лық мәселе жөнінде әңгіме өрбітудің өзі ұят. Жағдай жоқ, жеңілдік қарастырылмаған. Айналамыздағы елдерде қандай? Ресейдің 150 миллионға тарта халқы болса да, капитал өсімі аз деп 2020 жылдан бастап 3 баласы бар отбасын көпбалалы отбасылар қатарына енгізуді жоспарлап отыр. Салықтық, коммуналдық, тағысын тағы жеңілдіктерден бөлек, көпбалалы анаға ай сайын­ 6000 рубль төленеді. Ал Әзір­байжан, Армения, Өзбекстан елдері де демографияға үлес қосушы аналарды ренжітпейді. Біздегі аналардың зейнет жасын ұзартып жатқаны белгілі. Оны алға жылжытқаннан адамның өмір сүру жасы ұлғаяды дегенге адам сенбейді. Мәселен, Өзбекстанда бір ғана баласы бар аналардың ғана зейнет жасын ұзарту­ мәселесі қаралуда. Белоруссия екінші бала дүниеге келгенде тұрғын үй көлемінің 50, үшінші балада 70 пайызын қаржыландырады. Ал төрт бала өмірге  әкелген  аналарды  мемлекет  100 пайыз баспанамен қамтамасыз етеді. Айтсақ, өзімізге өкпе артамыз. Ал біздегі көпбалалы аналардың дені пәтерден-пәтерге көшіп, ұшарын жел, қонарын сай білетін халде екенін көзіміз көріп жүр. Тағы бір мәселе, бала күті­міне байланысты 3 жыл уақыт беріледі, ал мемлекеттік жәрдемақы 1 жастан кейін тоқтап қалады. Одан кейін  кіріссіз қал­ған ана буыны бекіп үлгермеген баласын тастап, күн-түн демей тағы да жұмыс істеуге кіріседі. Мәселе осы жайттан ушығып тұрғаны түсінікті.

Әлеуметтік ахуалы сын көтермейтін көпбалалы отбасылардың бала басына 20789 теңгеден жәрдемақы берілетінін есті­ген жұрттың арасында түрлі пікірлер де тарай бастады. Қауе­сеттің ұшқыны жәрдемақы, тұр­ғын үй алу үшін неке куәлігін әдейі неке бұзу куәлігіне айырбастайтындар кездесетінін алға тартады. Қайтейік, «заманың қасқыр болса, түлкі боп шал» деген­ осыдан қалса керек. «Өтіріктің құйрығы бір-ақ тұтам» дегенді­ де естен шығармау қажет.

Н.ҚАЗИҚЫЗЫ

Айгерім  Асанова,

көпбалалы  ана:

– Мектеп жасына жетпеген төрт баламыз бар. Жолдасым уақытша жалдамалы жұмыс істейтін еді, ол да қазір тоқтап тұр. Мен бала күтімімен үйдемін. Екеуміздің де тұрақты жұмысымыз жоқ. Көпбалалы ана ретінде ай сайынғы 10 мың теңге көлеміндегі жәрдемақы аламыз, алайда ол мына заманда ешнәрсеге де жетпейтінін білесіздер. Жолпұл, күнделікті азық-түлік, арасында дәрі-дәрмек алуға тура келеді. Үлкен қызымыздың мектепке баратын уақыты жақындаған сайын уайымдаймыз. Бірақ, тұрақты мекенжайымыз болмағандықтан, қай жаққа, қандай мектепке беретініміз де белгісіз. Өйткені екі-үш ай сайын пәтерден-пәтерге көшіп жүреміз. Оған себеп, пәтерақысын төлей алмай қалатын кездер жиі болады.

Салтанат  Нысанбекова,

көпбалалы  ана:

– Мен бес баланың анасымын. Жолдасым да, өзім де жұмыссызбыз. Тек баланың жәрдемақысымен күн көріп отырған жайымыз бар. Мектеп жасындағы 3 балам бар, кішкентайы жасқа да толмаған. Күйеуім жалданып жұмыс істейді, мардымсыз ақшаға. Ол тапқанымыз пәтерге төленеді. Көпбалалы ретінде мемлекеттен берілетін жәрдемақыны да ала алмай отырмыз. Ерлі-зайыптылардың екеуінің біреуінде зейнетақы қоры түсіп тұру керек екен. Ол үшін тұрақты жұмыс керек.

Гүлзат  Жалғасбаева,

«Күміс  алқа»  иегері:

– Менің жеті балам бар. Үлкен екі қызым тұрмыста. Бес балам үйде. Әлі күнге, 12 жылдан бері пәтер жалдап тұрамыз. Қыста жұмыс жоқ, отынға да, көмірге де қаражат  керек. Одан қалды, 4  балама кейде жолақы да табылмай қалады. Тамақты, нанды әзер табамыз. Жаңа киім, дүние-мүлік дегенді әлдеқашан ұмыттық. Күйеуім науқас, жұмысқа жарамайды. Өзімде де тұрақты жұмыс жоқ. Бұрын тоқсан сайын балаларға жәрдемақы алатын едік, қазір ол да жоқ. Үй кезегіне тұру үшін де машақат, басымызда баспана болмаған соң ауылдық жердегі туысқанның үйінде тіркеудеміз. Қазіргі күні мемлекеттен “Күміс алқа” иегеріне берілетін жеңілдік  пен баламның шәкіртақысына күн көріп отырмыз.

Мылтықты майдан өтті. Қазір мылтықсыз майданның қақ ортасында жүрміз. Екі соғысты неге салыстырдық? Ұлы Отан соғысы­  қаншама әйелді отағасыз, қанша­ма­ баланы әкесіз қалдырды. Ал бүгін азаматтарымыз алдымызда жүріп-ақ соның кебін киіп отырмыз. Қасірет қой, ә?!

СОЛТҮСТІК  ОБЛЫСТАР  НЕГЕ СҮРІНДІ?

Сандарды сөйлетсек, сай-сүйегің сырқырайды. Ажырасудан ТМД елдері­ арасында алғашқы ондық­тамыз. Статисти­ка комитеті жақында еліміз­дегі халықтың табиғи қозғалысын жарияла­ды. 2018 жылы Қазақстанда 137 мыңнан астам жас шаңырақ көтеріпті. 2017 жылмен салыс­тыр­ғанда  5 мыңға аз. Керісінше ажыра­су­шылар  көбейген. 2010 жылы 146 мыңдай  неке тіркеліп, 41 мыңдай­ отбасы ажырасса, былтыр бұл көрсет­кіш 137 мыңға бір-ақ түсіп, оның 55 мыңға жуығының  шаңырағы  шайқалған.

Некеге тұру дерегі бойынша Оңтүстік Қазақстан облысының тұр­ғындары көш басында. Ал ажырасудан керісінше солтүстік облыстардың тұрғындары тұр. Енді қараңыз, 2018 жылы Қазақстанда 137 797 неке тіркелген. Бірақ олардың 55 мыңға жуығы, яғни 40 пайызы ажырасып кеткен. Қазақстанда ажырасу ең көп тіркелетін аймақтарды Павлодар облыс­ы бастап тұр. Мәселен, былтыр мұнда 5 мыңдай отбасы шаңырақ көтерсе, 3 мың отбасы ажырасып үлгерген. Солтүстік Қазақстанда 3 жарым мың неке тіркеліп, 2 мың отбасы ажырасқан, Қостанай облысында да 5600 шаңырақтың 3100-і шайқалған. Ақмола, Шығыс Қазақстан облысының көрсеткіші де көш­тің басында. Мамандар қанша дегенмен қазақы қаймағы бұзылмаған өңірлерде ажырасудың аз болатынын айтады. «Расында да, солай. Оңтүстік өңірдің халқы балаларын ерте үйлендіруге асығады. Тұрмысқа шықпай жүрген қызының қамын жейді. Ол жақта некелесу көп, ажырасу салыстырмалы түрде аз. Ал солтүстік аймақ­та заңды некеге тұру аз болғанымен қоймай, бір-бірімен қол бұлғасып қоштасатын жастардың қарасы көп. Сіз нақты деректерді ғана келтіріп тұрсыз. Ал оған осы солтүстік өңір­лердегі азаматтық неке деген желеумен бірге тұрып, бірақ некелеспей-ақ ажырасып кететін қаншама отбасын  қосыңыз», - дейді әлеуметтанушы  Лиза  Бекболова.

НЕКЕНІ  БҰЗУ  ТУРАЛЫ ӨТІНІШ  БЕРЕТІНДЕРДІҢ

83  ПАЙЫЗЫ  –  ӘЙЕЛДЕР

Отбасылық өмір салтының құлдырауы – әлемдік тенденция десек­, бүгінде сол тенденцияның төрінде тұрмыз. Қазақ үшін отбасы құндылығының басында үйдің отағас­ы тұрған. Алайда ажырасудың салдарынан әкесіз өсіп жатқан ұрпақ көбейді. Алаңдайтын ахуал да – осы.

Британдық Economist басылы­мының статистика мәліметтеріне сүйенсек, ажырасу саны жағынан көрші қырғыз елі әлем бойынша – 48-орында, 1 миллиардтан астам халқы­ бар Қытайда мың адамға шаққанда ажырасу көрсеткіші 1,8 пайыз болса, ал 17 миллион ғана халқы бар Қазақстан алғашқы ондыққа кірген (мың адамға шаққанда ажырасу көрсеткіші – 2,8 пайыз). Сот тәжірибесіне жүгінсек, ажырасудың негізгі себептері ерлі-зайыптылардың тұрмыста бір-бірін түсінбеуі, біреуінің араққа салынуы немесе опа­сыздық жасауы, зорлық-зомбылық көрсетуі, сондай-ақ отбасындағы материалд­ық қиындықтар болып отыр. Алғашқы ондыққа кіріп, отбасы­ құндылығымыздың салмағын азайтып отырған тұста әкесіз тәр­биеленіп жатқан ұрпақтың жайы айтпас­а  да  түсінікті.

Ақылды аналар балаларын үнемі әкесін сыйлауға, құрметтеуге бау­лиды. «Әкең келе жатыр…» деген бір ауыз сөзден әр бала өзіне керекті ала білген. Отбасындағы әкенің орнын бір ғана сөзбен айқындап берген қазақы тәрбиеміздің іргесі неге сөгілді? Отбасын сақтай алмай, ажырасып жүрген азаматтардың дені баласы­н бауырына басуға мұқтаж. Оған бір қателіктің соңынан туған баласы­ның жүзін туғанынан көрмей жүрген әкелерді қосыңыз. Арасында баласының барын біле тұра, бұрылып қарай қоймайтын әкелер де бар. Ажырасу­ мен некесіз туған бала­лардың  жағдайы әртүрлі оқиғалармен байланысты болғанымен, олардың өмір сүру тағдырлары бір. Әке мейі­рімі, әке қамқорлығы, әке тәрбие­сінің жеткіліксіздігі. Отбасында ер-азаматтың мысынсыз береке­ де орнай қоюы екіталай екенін ескеретін естіліктің де ауылы алыстап кеткендей. Әкенің рөлі турал­ы әңгіме  айтылмайды  да. Тіпті қыз-келіншектер  арасында «әкесіз де баланы тәрбиелеуге болады» деген қасаң қағида қалыптасып үлгерді. «Ажырасудың дені 25-35 жастың аралығын­да  болады.­ Одан үлкен жастағы­ларды  да  көріп жатырмыз. Әр  отбасының әртүрлі  себептері бар. «Мұның себе­бі – осы» деп ешкім тап басып айта алмайды. Сосын некені бұзу туралы өтініш беретіндердің 83 пайызы – әйелдер. Бұл санның астарын­ан да біраз  жайды  аңғаруға  болады»  дейді медиатор  Салтанат  Әбдіқадырова.

Ілкіде «ажырасамын» деп келген қызын ата-анасы өзінің құтты шаңырағына қайтадан апарып тастайтын болса, бүгінде «ішіме сыйған бала сыртыма сыяды» деп сөзін сөйлей жөнелеміз. Қасіреті сол, еліміз бо­йын­ша орын алған ажырасулардың дені үйленген отбасылардың алғашқы бес жылында тіркеліпті. Бұл уақыт жаңадан отау құрған жастар үшін сынақ кезеңі емес пе?

ЖУАН  ЖҰДЫРЫҚ  НЕ  ШЕШЕДІ?

2015 жылдан бастап отбасындағы зорлық-зомбылық жыл сайын өсуде. 2015 жылмен 2016 жылды салыстырғанда, 2,8 пайызға өскен, 2016 жылмен 2017 жылды салыстырғанда, 4,8 пайызға өскен. Ал соңғы мәлімет бойынша отбасындағы зорлық-зомбылық 90 пайызға артқан.

Алайда мамандар ұрып-соғудың соңында кешірімнің де барын айтып отыр. Ұрады, соғады деп бірін-бірі көрместей боп отырғандардың бетін қайтару оңайырақ көрінеді. «Мұндай себеппен келген отбасылар бір-бірімен татуласуға, бір-бірін кешіруге­ дайын тұрады. Олар татуласып, отбасын­ сақтап қалып жатыр. Ал, қаражат мәселесі бойынша оларды татуластыру қиынға түседі. Ойла­натын жағдай – осы», - дейді Астана қалалық Алматы аудандық сотының судья­сы Бағдагүл Бияхметова. Дегенмен­ «негізгі мәселені жоқшылық пен жетіспеушілікке жаба салуға тағы да болмайды» дейді мамандар. Ажырасу­ эпидемиясының себебін тым әріден іздейтіндер бар. «Біздің бүгінгі мүш­кіл  халімізге 90-жылдардың аяғы мен 2000 жылдың басындағы дағдарыстың да әсері бар. Сол уақытта көп әке арақ ішіп кетті, жұмыссыз жүрді. Көп отбасы сол кезде­ ажырасты. Ал сонда­ғы әкесіз өскен балалар бүгінде әке болып жатыр­ ғой. Мәселені көрдіңіз бе? Әкенің тәрбиесін көре алмағандар үшін баланы әкесіз қалдырып кету де оңай. Бүгінгі күні өздерінің әкелік міндетін толық орындамай жүргені­нің себебі сол. Өйткені өзі әкенің махаббатын, әкенің барын сезе  алмады­», - дейді «Әкелер қауымдастығы» РҚБ  төрағасының  орын­баса­ры Арыстанғали  Сансызбаев. «Сонда­ бүгінгі әкесіз жүрген балалар енді бір 15-20 жылда осы көрсеткішті тағы көбейтеді деп ойлайсыз ба?» деген сауалымызға ол: «Өкінішке қарай…» деп жауап берді…

«БАЖ  САЛЫҒЫН  ЖҮЗ  ЕСЕГЕ  КӨБЕЙТЕЙІК»

«Қазіргі ажырасқан жастардың 83 пайызының балалары бар. Психологиялық зерделеудің нәтижесі бойынш­а сол балалардың бақытты балалық шақтан гөрі өмірге ашу-ызасы­ басым болады. Ата-ананың мейіріміне қанып өспеген баланың шынында, кемшілігі көрініп тұрады. Дәл қазіргі күні елімізде 500 мыңдай кәмелетке толмаған бала әкесіз өсіп келеді», - дейді Астана қаласының кәмелетке толмағандар істері жөніндегі мамандандырылған ау­данара­лық  соты  төрағасы Қыдырбек  Әлқожаев.

Былтыр Өзбекстан үкіметі неке бұзуға қатысты төленетін баж салығын төрт есеге ұлғайтты. Ажырасқысы­ келетін адам ең төменгі жалақы мөл­шерінің 200 пайызын төлеуі керек. Некені екінші қайтара бұзса, 400 па­йызын төлейді. Осылайша, ерлі-зайып­тылардың ажырасуға деген ниеті­н төмендетеміз дейді. Ал бізде бұл төлем айлық есептік көрсет­кіштің 0,3 пайызы мөлшерінде, яғни 757 теңге  екен.

«Осы 757 теңгені жүз есеге ұлғайтып, біздегі баж салығын 757 мың теңгеге көбейту керек әрі бұл ер мен әйелге бірдей салыну керек. Сонда ғана олар ертеңгі күні осындай жағдайдың алдын алу үшін, бір-бірін танып­ барып үйлене бастайды. Ал бізде қазір болмайтын нәрсеге де бірге тұрмауға шешім қабылдайтындар бар. Ажырасуды ойыншық көрмеудің жолы осы болса, ондай қадамға да бару керек», – дейді әлеуметтанушы Лиза Бекболова.

Неке бұзылған жағдайда балалардың 90 пайызы анасының тәрбиесінде қалады­. Бар қасірет те осы тұстан басталады. Бұл – жай ғана бір адамның емес, тұтас ұлтқа қауіп төндіретін қасірет. Өйткені отағасыз отбасында өскен баланың болашағын Бұқар жыраудан асырып айтқан жан жоқ. «Әкелі бала – жаужүрек, әкесіз бала – сужүрек».

«КЕМШІЛІКТЕН   КҮНӘ  ЖАСАМАУ   КЕРЕК»

Отбасы институтындағы осындай дағдарысқа мемлекет те алаңдаулы. Ажырасудың алдын алудың түрлі жол­дар­ын қарастырып-ақ жатырмыз. Қыркүйе­к айының екінші жексенбісі «Отбасы күні» деп жарияланды. Жыл сайын «Мерейлі отбасы» байқауы өтеді. 2018 жылдың 1 қыркүйегінде Отбасы соты пилоттық жобасы іске қосылды. Ал жақында Қоғамдық даму министрлігі Мемлекет басшысының тапсырмасын орындау мақсатында 2019-2024 жыл­дарға арналған отбасын дамыту және қолдау Жол картасының жобасын әзірледі. Қоғам мұндай шараларды қолға алып, қалай даурықсақ та, нәтиже­сі көңіл қуантарлық емес. Ажырасудың айылы тыйылар түрі жоқ.

Бала санасына түскен сынықты ешкім емдеп жаза алмайтынын ойла­сақ­, оны заңдық тұрғыдан күшейту керек­ те шығар. Өйткені алимент өндіріп алынғанымен, отбасылық жылу мен махаббатты оралту мүмкін емес.

Отбасы – екі жанның қасиетті  одағы, баланың бақытты мекені. Дін маман­дары болмашы нәрселер үшін шаңырақ шаттығын бұзуға болмай­тынын айтады. Ислам діні ерлі-зайыптыларға бір-бірінің кемшілігін теруге емес, жақсылығын көруге кеңес береді.

«Кішкентай ғана кемшілікті көріп, теріп, одан күнә жасамауымыз керек. Жаһанданған ХХІ ғасырда әлемдегі әрбір халық ұлттық болмысын жоғалтып алмау үшін жанталасуда. Ол көштің қатарында қазақ ұлты да бар. Ұлттық бет-бейне мен бірегейлікті сақтау, осының­  негізінде  ұлттық тәрбиені салт-дәстүрмен  сабақтау – бүгінгі  ұрпақ алдындағы  міндет.  Себебі,  халқы­мыз­да дәстүр-салтымызбен ұштасқан тамаша­ отбасылық үлгі бар еді. Жан­ұядағы қарым-қатынас тегіс жолға қойыл­ған. Тек тамырымызға үңіле алмай­ жатырмыз», - дейді теолог Жасұлан­  Сәндібеков.

Түйін. Өткен аптада депутаттар дабыл­ қақты. Сенат депутаты Динар Нөкетаева ажырасуға алаңдай келе, «Шаңырақтың шайқалуы, яғни ерлі-зайыптылардың ажырасуы – тек сол отбас­ы үшін моральдық зардап ғана емес, ел демографиясына төнген қатер деп қабылдануы керек. Осы мәселенің заңдылық өлшемін, қоғамдық жауапкершілігін нақты айқындау қажет деп есептейміз», - деді. Өзіміз демография­ға дем сала алмай отырған қоғамда оған қауіп төндіріп отырған бұл бірінші мәселенің шешімін Үкімет қолға алма­са­, енді бір бес жылда кешігіп қалуымы­з  да  мүмкін.

50-жылдары әрбір жүзінші отбасы ажырасса,  80-жылдары  әрбір  төртінші, ал  90-жылдары әрбір үшінші отба­сында­ ерлі-зайыптылардың жолдары екі айырылатын болған. Қыздарымыз қалыңмалдың құрбаны болды деген қазақ қоғамында да мұндай ажырасу болмаған. Ал енді қалағанына қосылып, қол ұстасатын жаңа заманда қасиетті некенің қадірі неге қалмады? Отбасын құру шынымен ойыншыққа айнала бастады­  ма?

Осындайда Құнанбай мен Абайдың дауласып қалып, «Сен мықты болсаң, өзіңдей ұл тудырып ал» деген әкенің сөзі еске түседі. Осы бір-ақ ауыз сөзде Құнанбайдың барлық арман-мұраты жатқандай. Біздің қоғамның әкелері баласы­н Абайдай етіп тәрбиелеуге құлықты ма? Жауапкершілікті сезіне ала ма?

Гүлжан  РАХМАН,

журналист

Астана  қаласы

Сіз  не  дейсіз?

Ерлан  Бошай,  психолог:

– Жауынгер бабаларымыз отбасы мәселесіне асқан жауапкершілікпен қараған. Жар түгілі, жетім-жесірін де қаңғыртпаған. Қазір ата салтынан адасқаным­ыз сонша, шаңырақ шаттығын бұзуға шімірікпейтін болдық. Бүгін дәстүрлі отбасылық құндылықтар бұзылып, материалдық игіліктер алға шықты. Ажырасу салдарынан балалардың сабағы төмендеп, тәртібі нашарлайды, ал 2 жастан 5 жасқа дейінгі балалар жиі ауырады, ауру арқылы ата-анасына күйзелістерін білдіруге тырысады. Яғни, бұл – баланың жанайқайы. Ал оны ұғынғысы келетін үлкендер жағы азайып барады.

Талғат Жақиянов,

әлеуметтану ғылымдарының  кандидаты:

– Отбасы функцияларының бұзылуында материалдық қамтамасыз ету алға шықты. Енді бұл мәселені қалай шешеміз? Оған әртүрлі концептуалдық шешім керек. Дұрыс, қазір «отбасы сотынан» бастап, түрлі бағдарламалар, шаралар жүзеге асуда. Бірақ біз бұл жерде бір нәрсені ұмытып кеттік. Бізге ең алдымен «Қазақстанға қандай отбасы керек?» деген сұраққа жауап тауып, тұжырымдама жасау қажет. Сол тұжырымдамада дәстүрлі отбасын үлгілеу керек. Сондай отбасылардың образын жасау қажет. Біз қанша айналып қашсақ та, бәрібір түбі осыған келмейінше, басқа әрекеттің бәрі бекер.

Наурызбай  Тағанұлы,

«Әзірет Сұлтан» мешітінің бас имамы:

– Ер мен әйел бір-біріне киім дейді. Яғни, олар бір-біріне басқаларға қарағанда, жылылық сыйлайды, жақын болады, айыбын жабады. Жастар үйленбей тұрып, әр отбасында осындай жауапкершілікті сезіндіретін тәрбие берілу керек ғой.

Пайғамбарымыз Мұхаммед (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) бір хадисінде: «Алланың құзырында рұқсат етілгенімен, қатты ұнамсыз іс – ажырасу», - деген. Алла тағала ер мен әйелдің болмашы нәрселер үшін ажырасуын қаламайды. Сол себепті, некені бұзудың өзіндік шарттары, уақыттары, әдептері бар. Бұл себептер екі жақтың «ажырасамын» деген ойларынан қайту үшін жасалған­ үлкен мүмкіндіктердің есігі.

Әлем бойынша 2001-2007 жылдары қал­дықтарды энергияға айналдыру қуаттылығы жылына­ шамамен 4 миллион метрикалық тоннағ­а артты. Өздеріңізге белгілі, техниканың тілін «шағатын» Жапония мен қоқыстың өзін кәдеге асыра білетін Қытай елінде балқыту мен қатты қалдықтарды қайнату үшін бір емес, бірнеше зауыт салды. Бүгінгі күннің өзінде онда қалдықты энергияға айналдыратын 50-ден астам­ зауыттың түтіні будақтап тұр.

Ал жыл көлемінде 40 миллион тонна қатты тұрмыстық қалдықтарды термалдық өңдеуден өткізетін Жапония­ әзірге ұтылып тұрған жоқ. Жаһан елдері­н пластмассалық қалдықтардан жасалған түрлі бұйымдармен қамтамасыз етіп отыр. Біздің күнделікті қоқысқа тастап жүрген қатты тұрмыстық қалдықтардан тек зат ғана емес, түрлі энергетикалық өнімдерді де алуға болады екен. Бұл туралы Қазақстан-Финляндия үкіметтері арасындағы отырыста айтылды.

Айта кетейік, Фин елінде барлық санаттағы қалдықтардың 97 пайызы өңделуде, ал бізде соңғы үш жылда қатты тұрмыстық қалдықтарды өңдеу тек 2,6 пайызды құраған. Өткен жылы 11,5 пайызға ілдалдалап жеткен.

- Алдағы уақытта қатты тұрмыстық қал­дықтарды өңдеу жұмыстарын 50 пайызға жет­кізу­ міндеті тұр. Оның 32 пайызы өнеркәсіптік қалдықтарға тиесілі. Мұнда велосипед ойлап табудың қажеті жоқ, жасыл технологияларды, фин бизнесін, ноу-хау мен капиталды тарту керек­. Егер заңнама мұны істеуге мүмкіндік бермесе­, онда заңнаманы өзгерту қажет. Бұл қалдықтардан газ, электр және тағы басқа энергия­ көздерін алуға болады, - деп атап өтті еліміздің  бас  энергетигі  Қ.Бозымбаев.

Әлемдік тәжірибеден аларымыз мол, үйренеріміз жеткілікті екенін мойындаған да жөн. Өйткені, жарамсыз деп санайтын заттардың өзін пайдаға асыратын өндіріс ошақтарының жоқ болуына байланысты біздегі проблеманың басы экологиялық зардаптан басталады. Ал Финляндия бұл мәселені ауыздықтау үшін қалдықтардан электр энергиясын өндіру әлеуетті арт­тырады деген тұжырымда. Сондықтан осы технологияны Қазақстанға да ұсынып отыр. Яғни алдағы уақытта «жасыл экономика» заңдылығын іске қоссақ, электр энергиясын өндіруді тиімді жүзеге асыратын секілдіміз. Алдымен өзге елдердің тәжірибесіне сүйеніп, жүйесін негізге алған жөн. Мәселен, «жасыл экономика»­ бағытында Дания, Германия, Италия, Швеция, Финляндия елдері жетістікке жетіп отыр. Бүгінде әлем бойынша патенттелетін бүкіл техноло­гиялардың  экология  саласындағы  23%-ы және күн мен жел энергетикасы сала­сындағы 30%-дан астамы неміс компания­ларына тиесілі. «Қазақстан – 2050» стратегиясында белгіленген мақсаттарға сәйкес 2050 жыл­ға қарай энергия тұтынудың 50 процентін баламалы және жаңғыртылған түрлерінен алу жоспарлануда. Соған жетейік...

Н.ҚАЗИ

Қызылорда қаласы Полиция басқармасының бастығы Дәулет Беркім­баев БАҚ өкілдеріне баспасөз конференциясын  өткізді.

Қала көлемінде өткен жылмен салыстырғанда қылмыстар саны 9 пайызға төмендеген. Басқарма бас­тығының сөзінше, бұл – жүргі­зілген профилактикалық шаралардың нәтижесі. Сондай-ақ, алдағы уақытқа жоспарлар, полиция жұмысын жаңа сатыға көтеру, азаматтардың құқығын қорғайтын тәртіп сақшысы­ның имиджін қалыптас­тыру, сандық технологияларды енгізу­ жұмыстары жөнінде айта келіп, тәртіп сақшылары мен халық арасындағы өзара іс-қимылды жандан­дыру, полиция қызметінің ашықтығы мен тиімділігін арттыруды  тілге тиек етті.

«Біз цифрлы технологияны қолда­ну арқылы құрылатын жаңа индустри­яларды өркендетуге тиіс­піз. Бұл – маңызды кешенді міндет. Елде 3D-принтинг, онлайн-сауда, мобильді банкинг, цифрлы қызмет көрсету секілді денсаулық сақтау, білім беру ісінде қолданылатын және басқа да перспективалы салаларды дамыту керек. Бұл индус­триялар қазірдің өзінде дамыған елдер­дің экономикаларының құрылымын өзгертіп, дәстүрлі салаларға жаңа сапа дарытты. Цифрландыру дегеніміз – Қазақстанның озық ел атану жолындағы мақсаты емес, құралы. Бәсекеге қабілетті болу, өсімді, өнім өндіруді арттыру, міне, осы – мақсат», - деген болатын Елбасы­  өз  Жолдауында.

Президент ұсынған бастама Сыр өңірінде де жүйелі іске асып жатыр. Бұл Ішкі істер органдарын цифрландыру жұмыстарында да жемісін беруде. Әсіресе, қоғамдық тәртіпті қамтамасыз етуге ықпалды.

Конференция соңында БАҚ өкілдері фронт-офис қызметімен танысты. Келушілерге күту орнымен жабдықталған. Азаматтар тарапынан түсетін арыз-шағым, жеке мәселелер бойынша қабылдайтын ресепшн қызмет атқарады. Фронт-офистің тиімділігі – полиция органына қатысты түрлі мәселелер бо­йынша бір орталықтан қабылдау жүргізіп, жедел шешім шығару. Осы мақсатты іс жүзінде жүзеге асыру үшін енді полиция қызметкерлері белсене жұмыс істейтін болады.

«Полиция қызметі халықтың сенімі арқылы өлшенеді». Жиын соңы­н басқарма бастығы Дәулет Сүлейменұлы осылай түйіндеді. Әріптестерінің жұмысы арқылы қоғамдық тәртіпті күшейтіп, қылмысқа қарсы күрестің тиімділігін арттыруды меңзеді.

Өткен аптада А.Тоқмағамбетов атындағы мәдениет үйінде облыс әкімдігінің қол­дауыме­н, «Рухани жаңғыру» орталығының ұйымдастыруымен «Сыр өңірінің түркі халық­тарының тарихы мен мәдениетіндегі алар орны» атты халықаралық ғылыми-теория­лық  конференция  өтті.

Конференцияның мақсаты – ұлттың бәсекел­ік қабілетін арттыру, жастардың тарихи­ санасын жаңғырту, түркі әлеміндегі Сыр өңіріне қатысты заманауи зерттеулерді таныстыру. Онда шетелдік және отандық түркітанушы ғалымдар Елбасының «Ұлы даланы­ң жеті қыры» мақаласындағы «Түркі әлемінің генезисі» арнайы жобасы аясында­ ғылыми ізденістерін таныстырды, түркі­тіл­дес мемлекеттердің қалыптасуындағы Сыр өңірінің мәдени мұрасының рөлі туралы айтты.

Шарада алғаш болып сөз кезегін алған облыстық мәслихатының хатшысы, тарих ғылымдарының кандидаты Наурызбай Байқад­амов конференцияның маңыздылығын, Сырдария төңірегіндегі мәдени-тарихи ескерткіштердің көне түркі тайпаларының мәдениеті мен өркениетін дамытудағы рөлін атап өтті.

Конференцияға Хажы Байрам Вели (Түркия, Анкара) университетінің профессорлары, ф.ғ.д. Өжал Оғуз (ЮНЕСКО және престиж тізімі: Құтадғу білік және Қорқыт ата) бен ф.ғ.д. Хүлия Касапоглу (Алаш қайрат­керлері және Қызылорда) қатысып, маңызды ақпараттарымен бөлісті. «Мен Елбасы­ Нұрсұлтан Назарбаев айтқандай, елді сыйлап, жерді сыйлап сіздерге өз ойымд­ы қазақша жеткізсем деймін» деген Хүлия ханым Сыр бойындағы Алаш ардақ­тыларының тұрмыс-тіршілігі мен шығармаларына кеңінен тоқталды.

- «Сыр – Алаштың анасы». Бұл – өте құнды сөз! Халықаралық конференцияға алыс-жақыннан ат терлетіп келіп тұрған баршаңызға алғыс айтамыз, жүздескенімізге қуаныштымыз. Елбасының «Болашаққа бағдар­: рухани жаңғыру» мен «Ұлы даланың жеті қыры» атты жолдау-мақалаларында тек қазақтың ғана емес, күллі түркі әлемінің рухани жаңғыруын айтады. Біз де рухани жаңғыру­дамыз! - деді ол.

Одан кейін Н.Миклухо-Маклай атындағы (Ресей, Мәскеу) антропология және этнолог­ия институтының профессоры, т.ғ.д. Ирина Аржанцева «1940-1950 жылдардағы Сырдария өзенінің төменгі жағындағы Хорезм­ экспедициясының зерттеулері», Тюбинг­ен (Германия) университетінің профес­соры, белгілі археолог  Харке­ Генрих­ «Жанкент» археологиялық жобасы – халық­ар­алық бірлестік және алғашқы нәтижелері» атты баяндамасымен Сыр өңірінің түркі халықтарының тарихы мен мәдениетіндегі алар орнын айшықтап берді. Өз кезегінде қазақстандық ғалымдар да қарап қалмады. Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ түркітану кафедрасының профессоры, ф.ғ.д. Шәкір Ыбы­рае­в (Қорқыт  туралы  аңыздардың  тарихи шындығы), ф.ғ.д. Амантай Шәріп (Жанкент: аңыз бен ақиқат) пен Халықаралық түркі академиясының аға сарапшысы, ф.ғ.к. Нәпіл  Базылхан  да (Ұлы  даланың жеті қыры – ортағасырлық өркениет белгілері) баяндама жасап, көпшілік біле бермейтін тың мәліметтері мен ойларын нақты дәлелдерімен ортаға салды.

Сондай-ақ, жергілікті ғалымдардың да айтар жаңалығы болды. Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің профессоры Бағдат Кәрібозұлы «Сыр өңірі руханиятының тарихи бастау­лары»  тақырыбындағы  баяндамасы арқылы  Білім  және ғылым министрлігінің, облыс әкімдігінің назарына ұсыныс та айта кетті.

- Қорқыт ата, Оғызнама, Махаббатнама, Хұсрау-Шырын, Ақиқат сыйы кітаптарын еліміздің орта және арнаулы оқу орындарына енгізіп, жан-жақты, тиянақты түрде шығарма­шылық және ғылыми тұрғыдан оқыту мәселесін конференцияның ұсынысы деп қабылдаса деймін. Біз ата-бабалардың мұрасын балаларына терең оқыта алсақ, нағыз­  рухани жаңғыру осы болады.

...Әдетте «Сыр елі – жыр елі» деп жатамыз­. Бірақ, осы сөздің астарына үңіле алдық па? Сондықтан, Сыр елінің орта мектептері­не арнаулы курс бола ма, факультативті сабақ бола ма, әйтеуір Сыр сүлейлерінің еңбектерін оқытсақ деген ұсыныс­ бар. Біз «Сырдария» кітапханасын  жасағанда оның 11 томын сырбойылық ақын-жазушы­лардың шығармашылы­ғына арнадық. Қазір сол кітаптар облыстың барлық кітап­ханаларында тұр. Демек, біздің мұны оқытуымызға толық негіз бар, жағдайымыз да келеді. Мұны облыстық білім басқармасы назар­ға  алса  екен, - деді ол.

Өз кезегінде археолог Әзіл­хан Тәжекеев «Біздің дәуірі­міз­дің IV ғасырымен мерзімделетін «Қоссаз» домбырасы» деген баянд­амасы арқылы аймақтағы көне түркі өркениеттері мұрасын сақтау және көпшілікке тарату жұмыстары туралы айтып берді. Бұған дейін Моңғолиядан «ата домбыра» (VI-VII ғасыр) табылған болса, «Қоссаз» аспабын «баба домбыра» деуге негіз бар екен. Өйткені, ол IV ғасырмен мерзімделеді.

Ғылыми-теориялық конференцияға қатысушылар үшін Хорезм­ экспедициясының материалдары бойынша әзірленген «Сыр өңірінің зерттелу тарихы» кітап-альбомының тұсаукесері және тарихи жәдігерлер көрмесі ұйымдастырылды.

Айта кетейік, ғалымдар облыс әкімі Қырымбек Көшербаевпен кездесіп, Сыр өңірінің мәдени мұраларын сақтау бойынша жүргізілетін алдағы жұмыстарды талқылап, Қызылорда қаласындағы «Рухани жаңғыру» орталығы мен облыстық тарихи-өлкетану мұражайында болды. Сондай-ақ, шетелдік қонақтар Жаңақо­рған ауданындағы Сығанақ қалашығы мен Қармақшы ауданындағы Қорқыт ата мемориалдық кешеніне барды.

Рыскелді  ЖАХМАН,

Н.Нұржаубай  (сурет)

Хүлия  КАСАПОГЛУ, ф.ғ.д., Хажы Байрам Вели университетінің профессоры:­

- Алаш қайраткерлері туралы айтқанда Қызыл­орданы айтпасақ болмайды. Кеңестік заманда Алаш тұлғаларының еңбегі еленбеді, тек қазақ елі тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейін ғана оларды тани баста­ды. Біз Алаш пен Қызылорда  тақырыбын  сөз еткенде екі жайды ескеруіміз керек. Бірінші­ден, Қызылорда топырағында, Сырдария бойында туып-өскен Алаш қайраткерлерін, «Алаш» қозғалысына қатысты зиялыларды айтуға тиіспіз. Екіншіден, Қызылордамен байланысты, яғни Ақмешіт астана болған уақыттағы осында оқыған, қызмет еткен барлық Алаш зиялылары, Алаш жеңімпаздарын ес­керуі­міз керек. Мысалы, Мұстафа Шоқай, Қоңыр­қожа Қожықов, Әлібек Қоңыратбаев, Серқұл Алдабергенұлы, Сұлтанбек Қожанов, тағы да басқа тұлғалар – Қызылорданың өз перзенттері. Ал, Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатұлы, Жүсіпбек Аймауытұлы, Смағұл Сәдуақасұлы, Дінше Әділұлы, Қош­ке Кемеңгерұлы сынды бірқатар тұлғалар осында еңбек  етті.

Харке  ГЕНРИХ, т.ғ.д., Еберхард Карлс атындағы Тюбинген университетінің профессоры:

- Мен Жанкент қаласы туралы аз уақытта барлығын айтып үлгере алмаймын. Бірақ, оның оғыз бен Қорқыт атаның қаласы бол­ғанын айтқым келеді. Ал, Қорқыттың осы жерді, Сырдария бойын мекен еткен­і туралы жазба деректерде де бар. Жалпы, батыс және шығыс Еуропада Жанкент секілді қалалар көп. Біз Жанкент қаласына­ қазба жұмыстарын жүргіз­генде көптеген деректерге қанық болдық. Табылған жәдігерлерге қарай отырып Жанкентте бірнеше этностар өмір сүрген деуге негіз бар. Қаладан үш түрлі мәдениеттің болғанын айғақтайтын бұйымдар табылды. Алдағы уақытта Жанкент қаласының сыртқы жағы зерттелмек. Жанкент – солтүстік пен оңтүстікті жалғастыру­шы, байланыстырушы қала.

Бибінұр   ӨТКЕЛБАЙ:

Бизнес бастауға әркімнің батылы бара бермейтіні шындық. Дегенмен, бүгінгі қоғамда батыл жандар баршылық. 8 наурыз – Халықаралық әйелдер күніне орай Бибінұр Амангелдіқызымен әңгімелескенді жөн көрдік. Ол қазіргі таңда Қорқыт ата атындағы ҚМУ-дың 3-курс студенті. Сондай-ақ, «Қорқыт ата»  мектебінің директоры.

– Бибінұр, Сіздің бизнесіңіз қай  бағытқа  негізделген? Нақ­ты  немен  айналысасыз?

– Ең әуелі, шахматшылар клубы. Өзге орталықтардан артық­шылығымыз, біз топқа оқушыларды логикалық деңгейін анықтайтын тест арқылы қабылдау жүргіземіз. Бүгінгі таңда шахмат клубына жазыл­ған балалардың саны 60-тан асты. Аз уақыттың ішінде біраз жетістікке жетіп үлгердік. Облыстық, қалалық байқауларда оқушыларымыз жүлделі орындарды иеленіп жүр. Ендігі мақсатымыз – балаларды биылдан бастап республикалық, әлемдік жарыстарға апару. Ал екінші бағыт­ымыз – «Мega Art» орталығы. Мұнда мектеп оқушыларымен қатар мүмкіндігі шек­теулі балалар да кәсіби түрде сурет салуды және қолөнер жұмыстарын жасауды үйренеді. Сурет салудың өзі құммен, суға сурет салу секілді 9 бағытқа бөлінген. Өткен жылы «Мega Art» жобасымен Zhasproject-ке қатыстық. Сөйтіп, 1 млн теңге қолдауға  ие болдық. Үшіншісі – білім  беру  бағыты. Мектеп­алды даярлық, математиканы тереңде­тіп оқыту курстарын аштық. Міне, негізгі үш сала бойынша жұмыс істеп жатырмыз.

– Естуімізше, дәл қазір Қызыл­орда қаласындағы іргелі оқу орнының бірінде оқиды екенсіз. Бизнес пен білімді қатар алып жүру қиын емес пе?

– Қорқыт ата атындағы Қызыл­орда мемлекеттік уни­верситетінде «технологиялық машиналар  жабдықтау»  мамандығының 3-курс студентімін. Әрине, оқу мен кәсіпті қатар алып жүру оңай емес. Өте қиын. Шындасаң білімге де, жұмысқа да уақыт табуға болады. Менің бизнеспен айналысуыма аталмыш оқу орны мүм­кіндік жасап отыр. Дегенмен, ең бірінші кезекте білім тұруы тиіс.

– Бизнес  бастауға  не итер­ме­леді?

– Ұлттық бірың­ғай тестілеуден 100 балл  жинадым. Әйтсе де, бұл балл менің таңдаған мамандығыма грантқа түсуге жетпеді. Сөй­тіп, басқа мамандыққа грантқа тапсырдым. Жаным қал­аған мамандыққа іліге алмауым кәсіп бастауыма түрткі болды. Өз-өзіме «ертең технологиялық са­ланы­ бітір­ген соң мұндай жұмыс маған табыла ма?» деген сауал қойым. 1-курсты бітіргеннен кейін кәсіп бастаудың көзін іздес­тірдім. Қолымнан не келетінін байқап көрдім. Мен бүгінде өзімді кәсіпкермін деп санамаймын. Оған әлі ертелеу. Алға қойған ауқымды жоспарларым өте көп . Соны іске асыруға тырысып  жатырмын.­

– Кәсіп ашуға көмектескен адамдар  бар  ма?

– Қол ұшын созған адамдар болмаса, 1,5 жылдың ішінде осындай деңгейге жетпес едім. Мені бизнеске бейімдеген ата-анама алғысы­м шексіз. Олар күнделікті моральдық тұрғыдан жәрдем жасады­. Сондай-ақ, универси­тетте бизнес ментор­ларым бар. Олар Жандос Оразмаханов, Жандос­ Базартай, Баян Егізбаева  және психолог Назира­ Аймаханова. Аталған кісілер кәсіпті жүргізуге  бағыттар  беріп, қанаттануыма ықпал етті. Жігерлендірді!

– Мемлекет тарапынан  қандай  қолдауға  ие  болдыңыз?

– Кәсіп ашуға Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік  университетінің  «Бизнес инкубатор» жобасы үлкен мүм­кіндік сыйлады. Кейіннен Zhas­project жобасында бағымды сынап­, жеңіске жеттім. Негізі орталыққа қажетті заттарды алуға инвес­торлар көмек көр­сет­ті. Бүгінгі таңда облыстық Жас­тар ресурстық орталығымен бірле­сіп жұмыс атқарып жатырмыз. Бірнеше рет жас шахматшылар арасында облыстық турнир ұйымдастырдық. Сонымен қатар қалалық спорт бөлімімен бірге ай сайын шахмат турни­рін өткізу дәстүрге айналды. Алдағы уақытта облыстық жастар  саясаты мәселелері басқармасымен бірлесіп бірқатар жобал­арды іске асыруды көз­деп отырмыз.

– Қызметкерлерге басшылық  жасау  қиын емес  пе? Өзіңіз де  жассыз  дегенім ғой...

– Шыны керек, оңай емес. Қазіргі таңда біздің мектепте 100-ден аса бала оқып жатыр. Олардың ата-аналарымен жұмыс істеу, ұсыныс-пікірлерін тыңдау, т.б. шаруалар маңызды рөл атқарады. Бүгінде мұндағы мұғалімдердің бәрі – менен үлкен жандар. 19 жастағы қыз үшін мұның барлығы ауыр. Деген­мен, бұл саланы бастаған соң аяқсыз тастамауым қажет. Жоспарларым да жетерлік. Айталы­қ, Қызылорда қаласынан 300 орындық ең озық мектеп ашқым келеді. Бұл – уақыттың еншісіндегі дүние.

– Бибінұр, әңгімеңізге рақмет! Арманыңызға жетіңіз!

Сұхбаттасқан

Қозы  Көрпеш  ЖАСАРАЛҰЛЫ