Қазақ билерін қашанда қадір тұтқан. «Би бол, би болмасаң, би түсетін үй бол!» деген мақалдың өзі бидің қоғамдағы маңызын, орнын аңғартса керек. Өзі елшінің, судья мен прокурордың, қажет жерінде адвокат пен медиат­ордың қызметін қатар атқарған қазақ билер­інің шоқтығы әр­дайым биік. Бүгінгі судья­лар – сол  дала данала­рының қызметін жалғаушы, ізінен еруші. Тура төреліктің кепілі болған судьялардың беде­л­і, мемлекеттегі орны баяғы билерден бір мысқал да кем емес. Өйткені, судья сөзі әділдік сөзінің синонимі  іспеттес.

Қоғам ілгерілеген сайын­ судьяларға қойылатын талап та жоғарылап келеді. Бұл – құқық­тық мемлекетке, өрке­ниетті елге тән заңдылық. Өйт­кені, дамыған елдердің бәрі сотты «тірі заң» деп бағалайды. Біз­дің елде де солай. Ақ пен қараны тараз­ылап, әділ­діктің салтанат құруына себеп­ші  болатын судьяның өз жұмысын атқа­руына мүмкіндік бермей, сот процесінде тәртіп бұ­зып, ортақ міндетке бағынбайтындарға заңдық  тұр­ғыдан  арнайы  жауап­кер­шілік  көзделген.

Ең  қарапайым   мысал – сот отырысының өтеті­ні туралы хабарламаны алып, процеске себеп­сіз  келмеу. Бұл судья­ны ғана сыйламау емес, бүкіл құрылымның қызметін бағаламау. Өйткені, әрбір істе екі тарап пен судья қатыспайды. Даудың түп-төр­кінін біліп, тура төрелік айту үшін процесті ұйымдастыру да оңай емес. Бұл жұмысқа сот приставынан бастап, қаншама кеңсе маманы тер төгеді. Одан бөлек, процеске мемлекеттік айыптаушы, екі тараптың қорғаушысы да қатысады. Әділдік орнауы үшін куәгерлер­дің процеске келетініні де жауаптылықтың, сотты­ сыйлаудың көрінісі. Яғни, үкім бір судья еңбе­гінің жемісі емес, ол – ұжымдық  жұмыстың нә­тижесі. Осыны біле тұра сот процесіне себепсіз келмеу – жұмысты  тежеу деген сөз. Мұның артында сот жұмысын елемеу, судья қызметіне атүсті қарау секілді немкетті психология  жатыр.

Әрине, сот отырысына себепсіз  келмесе әңгі­ме басқа. Ал жоқтан өзге­ні сылтауратып жауап­тылықтан жалтарған­дардың  мәселесін жылы жауып­ қоюға болмайды.  Бұл сот процесіне қатысушыларда «сот шақыртуына келмеуге болады екен» деген қиыс ойдың қалыптасуына алып ке­леді­. Сонымен бірге, жазасыздық жаңа заң­бұзу­шылықтың жалғасуына себеп  болуы  мүмкін.

Әкімшілік құқық­бұзушылық туралы кодекстің 653-бабында көрсетілгендей, сот процесіне қатысушылар сотқа­ дәлелді себепсіз келмеген жағдайда, сонымен қатар, сот отырысына төрағалық етушінің өкімдеріне бағынбай, сотта белгіленген ішкі тәртіпті бұзып, процес­тің өтуіне кедергі келтірген кезде алдымен ес­керту жасалып, болмаса  20 айлық есептік көрсет­кіш мөлшерінде айып­пұл салынады немесе бес тәулікке дейінгі мерзімге­ әкімшілік қамаққа алу жазасы қолданылады. Алайда ескертуден ес жиып, айыппұлдан сабақ алмайтындар да кездеседі. Осыған орай, аталмыш баптың екінші бөлі­гіне сай сотты сыйламау әрекетін қайталап жасағандарға жаза ауырлай түседі. Яғни, қателігін жыл ішінде қайталағандар 30 айлық есептік көрсеткіш  мөлшерінде айып­пұл төлеп не он тәулі­кке  дейінгі  мер­зімге  әкімшілік  қамаққа алынады.

Мұндай жауаптылық не үшін керек? Қазір тәжірибеден көріп отырғанымыздай азаматтардың ақылға салып сөз сөйлеуден гөрі, эмоция жетегімен кететін кезі көп. Тек өзінікін дұрыс дейтіндер сот отырысында да өзі ғана сөйлеп, бас­қа тарапқа көңіл бөлін­беуін қалайды. Ал, сот екі тарапты тең тыңдап, ақ пен қараны айыруы тиіс. Сондай сәтте  судьяның жұмысына кедергі жасап, кейде тіпті лайықсыз сөз сөйлейтіндерге тыйым салып, тәртіпке шақырмаса шектен шығуды тоқтат­у қиын. Қазақстан Республикасы Қылмыстық  кодексінің 410-бабына сәйкес, сот талқы­лауына қатысушыларды қорлап, балағаттап, сотты құрметтемегендерге 300 айлық есептік көр­сеткішке дейінгі мөл­шерде айыппұл салу, сол мөлшерде түзеу жұ­мыс­тарына  тартылып, не   240 сағатқа дейінгі мер­зімге қоғамдық жұмысқа тарту көзделген. Бұл баптың  ең жоғары жазасы – 75 тәулікке дейінгі мер­зімге қамаққа алу. Ал, осы баптың екінші бөлі­гіне сай судьяны немесе алқабиді қорлаудан кө­рінген әрекет үшін тәртіп бұзушыға берілетін жаза да ауыр. Мұндай заң­бұзушылыққа барғандар 500 айлық есептік көр­сеткішке дейінгі мөл­шерде айыппұл арқалап не сол мөлшерде түзеу жұмыстарына не 300 сағатқа дейінгі мерзімге қоғамдық жұмыстарға тартуға не 90 тәулікке дейінгі мерзімге қамаққа алуға жазаланатыны бе­кіт­ілген.

Заң бар. Бірақ, осыны кейбір азаматтар түсін­бей, тәртіп бұзғандарын білмей жатады. Ал заңды білмеу – жауаптылықтан құтқармайды.

Бибайым  НАЛИБАЕВА,

Жаңақорған аудандық сотының кеңсе

меңгерушісі