ХХ ғасырдың басында ұлт көсемдерінің бірі Ахмет Байтұрсынов «Біз елді түзеуді бала оқыту ісін түзеуден бастауымыз керек» деп ұстаздық­ өнерге ерекше баға берген. Расында ғалымды да, шахтерді де бас игізген ұстаздық - ұлы мамандық. Бірақ соңғы уақыттары мәртебелі­ мамандықтың беделі төмендеп бара жатқандығы көп айтылып­ жүр. Қазан айының алғашқы жексенбісі - ұлы мамандық иелерін ұлықтайтын күн. Төл мереке қарсаңында төрге оздыра алмай отырған мамандықтың мәселелері жөнінде сөз қозғап көрейік.

ШӘКІРТСІЗ - ҰСТАЗ  ТҰЛ

Жаһандану заманында ұлт­тық бәсекеге қабілетті болудың көрсеткіші білім деңгейімен өлшенеді. Шәкірттерді инемен құдық қазғандай білім нәрімен сусындату - ұстаздардың міндеті. Жалпы, ұстаз - білге­нін үйретуші ғана емес, тұла бойы тұнған өнеге, ақ тілеулі ана тәрізді барлық адамның бойынан жақсылық іздейтін ізгі ниет иесі. «Шә­кіртсіз - ұстаз тұл» дейді дана халқымыз. Шәкірт тәрбиелегенде өзге түгілі өзінен озатындай ұрпақ тәрбиелей алған ұс­тазды жұлдызы жанған жан деу­ге болады. Қытай философының «Маған жәй айтсаң – ұмытамын, көрсетсең - есімде сақтаймын, ал өзімді іс-әрекетке қатыстырсаң - үйренемін» деген даналығы білім алушының білімге ықыласын аттыруда ақпараттық-коммуникативтік технологияларды пайдалана отырып, өзіндік ізденіс жүр­гі­зуді практикада жүзеге асырудың маңызды екендігін көрсетеді. Сондықтан технология дамыған уа­қытта теория мен тәжірибені тоғыстыра білу керек. Сондай-ақ сапалы білім негізі – жан-жақты ақпараттық материалдарды, көрнекі құ­ралдар мен ұтымды техноло­гияларды, тиімді әдіс-тәсіл­дерді пайдалана отырып, білім алушыға ешбір кітаптан таба алмайтын білім беру. Ал оқу­лықтағыны  оқушы өзі де оқып алады. Осындай  озық   тәжірибелерді пайдаланған  ұстаздың  еңбегі зая кетпейтіні сөзсіз. Алтын ұя  мектептің  жаны да, ары да – мұғалім. Өнегелі ұстаздан өрелі шәкірт шыға­тыны белгілі. Себеб­і, ұстаз қаншалықты қа­білетті болса, оқушы да  соншалықты  талапты  болмақ.

КӨРСЕТКІШ КӨҢІЛДЕГІДЕЙ

Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін түрлі реформалаудан осы білім саласы да өтті. Жүзеге асырылған бағдарламалар да аз емес. Соның бастысы ретінде «Болашақ» бағдарламасын айтуға­ болады. Осындай игі жұмыстардың нәтижесінде ЮНЕСКО-ның деректеріне сәйкес, біз білім беруді дамыту индексі бойынша әлемдегі 129 елдің ішінде 4-орын­дамыз. Ал сауаттылық деңгейі бо­йынша 177 мемлекеттің арасын­да 14-орынды иеленіп отырмыз. TIMSS оқу жетіс­тіктерінің халық­аралық са­лыстырмалы зерт­теулерінде   36 елдің арасында біздің оқу­шылар математика бойынша - 5-ші, ал жаратылыстанудан 11-ші орында. Соңғы 10 жылда білім беру жүйесін қаржыландыру 7,5 есеге артыпты. Өткен жылы елімізде білім беру­ді дамытуд­ың жаңа кезеңі бас­талды. Білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында педагогтерге қойылатын талаптарды күшейту шаралары қарастырылған. 2015 жылдан бастап педагогикалық мамандықтар бойынша жоғарғы оқу орын­дарына түсу кезінде талапкердің педагогикалық қызметке икем­ділігін анықтауға арналған шығарма­шылық емтихан енгі­зілмек. Егер шығармашылық емтиха­н тек педагогикалық маманды­қтарға енгі­зілсе, онда педагогикалық маман­дыққа келеті­н талапкерлер саны күрт азаятыны анық. Сондықтан әр талапкердің маманды­ққа икем­ділігін анықтауға  арналған шығарм­ашы­лық емтиханы бар­лы­қ маман­дық­тарға енгізілсе, нұр үстіне нұр болар еді.

ҰСТАЗДЫҢ  ҰЛЫЛЫҒЫ  ҚАЙДА?

Бұрындары мұғалім дегеніміз елдiң зиялысы болып есеп­телетін. Бір сөзбен айтқанда, қалың жұрттың қаймақтары саналаты­н. Ұстаздарды әркім сыйлайтын, құрмет тұтатын. Әрбір оқушы мектеп партасында­ отырып, болашақта мұғалім болу­ды армандайтын. Ал, қазір ше? Ұстаздар қауымы бұрынғы атақ-абыройларынан айырылып қалды деуге болады. Тәуелсіздік алғалы мұғалімдер мәртебесі төмендеп, тіпті кейде өзге түгілі өз оқушылары да мұғалімдерін жүре тыңдап, масқарасы сол, беті­нен алудан тайынбайтын болып­ барады. Бұрындары мұғалімді  сонадайдан көргеннен кө­шені айналып қашатынбыз. Сабақтан тыс уақыт бол­ғанына  қарамастан.  Сондағы бұл жүрі­сіміз үшін ұрыс естіп қалмайық  деген ниет. Ал қазіргі оқушылар сабақ уақытында да селтеңдеп жүретін болған. Әрине,  барлығы емес.

Енді осы мұғалім мәртебесі турасындағы мәселелерге тоқталсақ. Мемлекет басшысы Қазақстанды әлемдік деңгейдегі білім орталығына айналдыру турал­ы биік мақсат қойды. Білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы қабылданды. Биыл­ғы оқу жылының және алдағы онжылдықтың басты мін­деті – оқытудың түбегейлі жаңа сапасына қол жеткізу екендігіне назар аударып, бұл жұмыс ең алды­мен мұғалімдерге қатысты екенін, олар оқыту бойынша басты­ тұлға болып есептелетінін алға тартып, сондықтан да мұға­лім кәсібі қоғамда ең беделді, құрметті мамандыққа айналуы тиіс деп атап өтті. Бұл - мамандықтың мәртебесін арттыруға байланысты қолға алынған шарал­ар. Жоғарыда айтқанымыздай, қазіргі таңда мәртебелі мамандыққа мұрын шүйіріп қараймыз. Соңғы уақыттары педаг­ог мамандығына көп мән беріле бермейтіндігі жиі айтылып жүр. Зерттеулер нәтижесінде тоғызыншы сынып бітірушілердің қала мектептерінде – 3-6 пайызы, ауыл мектептерінде 10 пайызы ғана мұғалім мамандығын таңдайды екен. Осыдан келіп, педагогикалық мамандықтарға академиялық дайындығы жеткіліксіз жастар келетіні анықталды. Мұндай кездейсоқ келгендерден мықты мұғалім шығады дегенге сену қиын. Тағы бір ойланатын жайт, бүгінгі күні мұғалімдердің 82 пайызы – әйел қауымы. Ал келешек жас ұрпаққа білім беруде ер мұғалімнің алар орны айрықша. Сондықтан мұғалі­мдердің беделін көтеру, оларды әлеуметтік жағынан қолдау, қорғау кезек күттір­мейтін мәселе ретінде қарастырылу керек секілді. Мұға­лімдік мамандықтың беделі мен мәртебесін көтеруге қа­тысты Білім және ғылым министрлігі ауқымды шараларды іске асыруда. Білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының жаңа редакциясында педагогтың дәрежесін көтеруге ерекше көңіл бөлін­ген. Бастысы - мұғалімдерді лайықты жалақымен қамтамасыз ету. Бұл бастама биыл қол­ға алынды. Алдағы жылдары да жалақыны көбейту жалғасып, 2015 жылға қарай педагогтардың орташа еңбекақысы жекеменшік саладағы деңгейге жақынд­айды. Негізі көпшілігі мұғалімдер мәртебесінің тө­мен­деуіне нарықтық экономикаға көшуіміз себеп болғандығын айтады. Қазіргі жастар айлығы жоғары кәсіптерге ұмтылады, сондықтан, бұрынғы заман­дағыдай мұғалім болуды армандайтын адамдар аз қазір. Мұғалім жалақысының төмен болуы оның бедел-бағасының да төмендеп кетуіне себеп болып отыр. Жасыратыны жоқ, мұғалімдерді міндеттеріне кір­мейтін қоғамдық жұмыстарға тарту белең алғаны қашан. Бұған қоса оқушылар мен олардың­  ата-аналарына ақша жинатуға мәжбүр болу әре­кеттері де ұстаздарға абырой әпермей тұр.

Шығыс халқы ежелден ұстаздық мамандыққа ерекше көзқарас қалыптастырып, оны қоғамдағы ең құрметті адам деп санаған. Французды­ң ағартушы педагогы Жан Жак Руссоның «Ұстаздық уақыт ұту емес. Өз уақытын аямау, өзгенің бақытын аялау» дегені бар. Сондықта­н уақытпен санаспайтын ұлы ұстаздарға ұлық көрсете білейік.

Т.ӘЛЖАНОВ