“Еңірегенде  етегі жасқа толып, өксігін он екі күн баса алмай  қалды” дегенді естіп көріп пе едіңіз? Бауыр еті баласынан айырылып, ішқұса болған жандардың халі қашан да адам аярлықтай. Ал, сондай ауыр қазаны жақындарына қазақ халқы өте шебер естірте білген. Мұндай қазақ даналығының сарынын би-шешендердің ой-толғамдарынан, жүріп өткен жолынан айқын аңғаруға болады. Қайғыдан қара жамылып, қан жұтып отырғандарға жұртшылық көңіл айтып, көңіл қосын  жолдап  та жатады. Өз кезегінде қазан көтермеуге тиіс қаралы үйдегі марқұмның ет жақындары жоқтау  айтады.

Жоқтау – жылап-сықтау емес. Жоқтау – қазақ халқының дәстүрлі  ғұрыптық салты, тұрмыс-салт жырларының  бір  түрі. Десе де, мұнан бірнеше  ай  бұрын бұрынғы салттың  қазір қызмет түріне  айналғанын естідім. Иә, естімеген елде көп. Еңіреп те “еңбек” етуге болады екен. Бұл жеке басыма қатты әсер етті. Жанарынан жасанды  жасын  шығаратындар жайлы жазуға сол  кезде  қамданған  едім. Сәті енді  ғана  түскендей...

Естуімізше, елімізде марқұмды жоқтауға тапсырыс беретіндер де, тапсырыс алатындар да кө­бейіп келеді. Әрине, мұны дұрыс емес деп түбегейлі шешім шығара алмаймыз. Тиісінше, дұрыс деп қос қолдап қолдау да ыңғайсыз екен. “Жалданып жоқтау айта­тындарды көр­генде, естігенде марқұмның жақы­н танысы ма дерсіз” дейді көзкөргендер. Айтпақшы, жоқтаушылардың жұмысына алатын ақысы да қомақты. Тіпті, марқұмның атақ-абыройына байланысты қызметінің бағасы арта беретін кө­рінеді.

Дәстүрдің де озығы мен тозы­ғы бар. Ал, “оны ұстанатындардың  орны ауысса, қалай болады екен?” деген ой бізге маза бермеді. “Ағайынның азары бар да, безері жоқ” десек, дәстүрді “дамытуға” ат­салысқандарға кейбірінің өк­пе­сі қара қазандай болып тұр. “Басыңнан өтпеген соң біле алмайсың” деп жатамыз. Жаттың қайғысын жа­ны­на жақын алып, болмаса  да  ұқса­та алып жүрген кісілердікі шынында еңбек пе, жоқ әлде салымсыз ашылған бизнестің сұранысқа толы шағы ма? Дәстүріміз өзгеріске түсті ме, әлде дамыды ма, біз де білмей далмыз. Біздің мақсатымыз қоғамды қақ жа­ра­тын пікір айтып, ой талас­тыру емес, кері­сінше ой салу. Сондықтан, тақырыпқа сай Сіздің де айтарыңыз, көзқарасыңыз болса, мархаббат!

Рыскелді ЖАХМАН

Сіз не дейсіз?

Қалила  ОМАРОВ,

кинорежиссер-оператор:

- Қазақ руханиятында жоқтау – атам заманнан бар дүние. Бізге тарихтан жеткен әсіресе, жыр-дастандарда басты кейіп­керді жоқтау көп кездеседі. Оның бергі жағын­да Абайдың балаларын жоқтағаны есте шығар. Және бұл – қазақтың Ислам дініне дейінгі тарихында бар дәстүр. Былай қарасаңыз, ешкімді құр жоқтамайды. Жоқтауда сол тұлғаның образы жасалынады. Ол кісінің әулетке, елге жасаған еңбегі айтылып, портретін жасайды. Жоқтау – адамды тәрбиелейтін құрал. Егер сен мыңғырған малы бар, бірақ елге пайдасы жоқ адам болсаң­, жоқтауыңда да сол айтылмақ. Сыр бойында бұл дәстүр үзілген емес. Кейбір қалаларда арнайы мамандар тапсырыспен жоқтау айтады. Қазір көбі сыртқы саяси ықпалды күштердің себеп болуынан өзгеріске­ ұшырады. Мен өз басым жоқтауды шығармашылық таланты бар адамдардың айтқанын құп көремін. Бірақ, ол адамды азғыратын деңгейге жетпеуі керек. Демек, құр мақтау емес. Ол адам өмірде қандай болды, жоқтау да сол деңгейде айтылсын. Мұны халық ауыз әдебиетінің туындысы деп қарайтын болсақ, жоқтаудың уақытпен бірге дамуына да болады. Оны айыптаудың еш реті жоқ. Қазақ тойын қалай тойлайды, сол секілді қайғысында да жоқтаудың айтылуын дәстүрден бөлектей алмаймыз.

Сара  ТАЙМАНОВА,

филология   ғылымдарының  кандидаты:

- Қоғамның дамуына байланысты жоқтау айту дәстүріміздің көмескіленіп келе жатқаны рас. Жоқтау да өнер ғой. Оның да әуені, мақамы, керек болса ұйқасы болады. Жақын туысын жоқтау біреу­дің қолынан келмейтін болар, мүмкін екін­шісінің жақындары жоқ шығар. Әрине, біз дәстүрді жоққа шығара алмаймыз.

Кейбір жағдайда ең жақыны іштегі жан жарасын сыртқа шығара алмауы мүмкін. Іштей күрсінеді, жылайды, іздейді, жоқтайды деген секілді. Қолынан келген адам өзі айтады, қолынан келмегені амалсыздан арнайы айтатындардың көмегіне жүгінеді. Бұл – қазақтың салт-дәстүрі. Өз басым ешқандай қарсылығым жоқ. Десе де, жақынына өзі жоқтау  айтқандай  болмайды ғой.

Бұдабай  ақынның “Әйекені жоқтауы” атты шығармасы тарихтан белгілі. Қарап отырсаңыз, бұл жоқтау екі рулы елдің арасында дипломатиялық қарым-қатынасты реттеген, бітім­гер­лікке шақырған. Сонда “Әйекені өлтірген де халық, тірілткен де халық” демеуші ме еді? Міне, жоқтаудың рөлі. Жоқтауда­ синкретизм бар. Яғни, бұл бірнеше өнердің қосындысы. Сондықтан да оны дамыту, жаңғырту, жоғалтпау – бүгінгі ұрпақтың міндеті деп білемін.

Болатбек  ҰЛАСҚАНҰЛЫ,

“Ақмешіт-Сырдария”  орталық  мешітінің  бас  имамы:

- “Әби Ханифа (р.а) мәзһабында қайтыс болған кісіні жоқтап, өкіріп жылау – ха­рам,­ қатты дауыс көтермей жылауға бола­ды. Мәйіттің бар жақсылығын санамалап, өксіп, бетін тырнап, киімін жыртып немесе­ шашын жұлып, шариғатқа қарсы сөздер айтып жылауға болмайды”. Себебі пайғамбарымыз (с.а.у): “Біреу қайтыс болғанда бетін ұрғылап, тырнап, үстіндегі киімін жыртып және надандық дәуіріндегі айғайлап жылаған адам бізден емес”, - деп айтқан.

Сонымен қатар, кейбір өңірлерде мар­құмды жоқтауға арнайы әйелдерді жал­дайды. Сөйтіп олар тапсырыс бойынша өлікті  қырық  күн  жоқтап, алдын  ала  келіс­кен  ақыларын  алып кетеді. Бұл шариғатта  жоқ, дінге  қолдан  енгізілген  істердің қатарын­а  жатады.