Тағы да маусымдық қымбат­шылық алқымнан алып тұр. Егін әлі толық орылып бітпесе де, астық қоры жиналмаса да, жоқшылық пен жетіспеушіліктің жүгені сүйреп барады.­ Кейде осындай бассыз есептеулер мен қисынсыз көрсет­кіштер халықтың ойын бытырадай шашыратып жіберетіні рас. Қазір қыстың қамына кіріскен халық тосап­ пен дәм-тұздарын қайнатып, қысқы азығын жинап алуда. Сол себептен қантқа деген сұраныс артып­-ақ тұр. Базар мен дүкендерде­ қант бағасы бұрынғыға қарағанда өскен. Бұл сыбысты естімей қалған дүкендер 230-240 теңгеден, ал гу-гу әңгіменің ошағында жүргендер 250 теңгеден жоғары, тіпті кейбірі 280 теңгеден саудалауда. Оған себеп­ елімізде қант қоры түгесілуге жақын. Бұл мәселеге көзжұмбайлықпен қарай алмаған ауыл шаруашылығы министрлігінің маман­дары желмен жарыса тараған қауе­сеттің «аузына» қақпақ қойды. Олардың сөзіне сенсек, қанттың қоры  таусылуға  жақын  деген әңгіме – құр дақпырт. Статистика да бұлбұлдай сайрап тұр. Жыл басы­нан бері 138 мың тонна қант өнді­рілген, оның 50 мың тоннасы экспортқа кетсе, 121 мың тонна құмшекер импортталған, ал тұтынған мөлшеріміз небәрі 209 мың тонна ғана.

Қант өндіруші компанияның бүкіл халықты дүрліктіріп отырған ақпарына Ұлттық экономика министрлігі де үнсіз қалмады. Көздері көріп, құлақтары естіп отырған соң тілсіз  отырғанды  жөн санамады ма, әйтеуір, қысқа да нұсқа жауап қатты. Жауапта өндірушілер 2010 жылдан бері Еуразиялық экономикалық одақ аясында шикізатты баж салығынсыз алып келгендігі, биыл­ғы жылдың 27 шілдесінен бастап аталған жеңілдіктер алынып тас­талғандығы және бұл жағдай баға­ның­ қымбаттап, тапшылық туғызу­ға негіз болмайтындығы анық айтылғ­ан. Сонда тәттіні «жұ­тып», одан тапшылық туындатып отырған  кімдер? Әлде күз­гі  бағаны тағы да көтеру­дің тәсілі ме?

Бұған дейін де қымбатшылық туралы­ қауесет тарап, оның соңы шындыққа ұласқан болатын. Яғни, көктің бүршік жарып, жер-анадан қуат  алар  шағында  нарықтағы  тұтын­у бағаларының өсуі азық-түлікке жатпайтын тауарлар баға­сының өсуіне себеп болды. Азық-түлік тауарларының бағасы 0,1%-ға өсті. Оның ішінде көкөніс, жарма, жұмыртқа, құс еті бағалары маусымдық факторға ие болса, бағалардың өсуі қант, қой еті, жылқы еті, алкогольдік сусындар, сүт өнімдері үшін байқалды. Бұл жолы да құмшекердің құны туралы әңгіме отыз рулы елге тарап, елу құлақ естіп болған соң Үкіметке жетті. Сөйтіп барып ғана тілге тиек етілді. Әйтпесе «қант тапшыл­ығы болады» дегенді естіп алған алыпсатарлар мен өндірушілер, одан қалды, саудагерлер бағаны көкке «іліп» қоюшы еді.

- Халық еш уайымдамауы керек, себебі, біріншіден, бізде теңгерім, қант көлемі, экспорт және импорт бойынша есептер бар. Қазақстанда отандық қант өндірісі артып келеді. 2011 жылы қант қызылшасынан алынғ­ан  қант  мөлшері  200 мың  тоннаны  құраса, биыл 460 мың  тоннадан астам болады деп жоспарланып отыр, - деді ҚР Ауыл шаруашылығы министрінің бірінші орынбасары А.Евниев.

Қазіргі күннің өзінде Қазақстанның тұрақтандыру қорларында  15 мың тоннаға жуық қант бар, сондай­-ақ қажетті қант көлемін сатып­ алуға арналған арнайы қаражат  та жеткілікті. Сондықтан ха­лықты алаңдатудың еш қажеті жоқ. Бұл – бір. Екіншіден, әлемдік нарық­та қанттың артық өндірілгені байқалады. Бұл адамдардың көп­шілігінің пайдалы тағам жеуді арт­тыр­ып, қант тұтынуды азайтып, жеміс-жидек, бал секілді тағам түр­лерін тұтынуымен байланысты. Қазіргі уақытта Қазақстанда қант қызылшасы Ақсу, Көксу және Меркі қант зауыттарында өңделеді. Атал­ған кәсіпорындар жылына жалпы қуаты 630 мың тонна жүк­темемен жұмыс істейді. Зауыт өкіл­дерінің  айтуынша, барлық зауыттар егін жинал­ған сәттен бастап өз жұмысын бастайды. Биыл қант қызылшасының егістік алқабы 19,6  мың  гек­тарды  құрайды, ол  тәтті түбірден  59 мың тонна қант өндіріледі. Ал шикі құрақ қантты өңдейтін Меркі мен Тараздағы зауыт­тарда осы уақытқа дейін шамамен­ 140 мың тонна қант өндірілген. Бұл жұмыстардың бар­лы­ғы тәттінің таусыла қоймай­тын­дығынан хабар  береді. Ал экспорт  пен импорттың аяғы­нан шалып тұрған кедендік баж салы­ғына тоқталар  болсақ, үкімет­тің  қаулысы  қабылданды. Тамыз  айынан баста­п ЕАЭО бойынша серік­тестермен  уағдаластықтар аясында үшінші  елдерде­н Қазақстанға құрақ қантының бажсыз жеткізілуі шек­телді­. Яғни, аталған топтамаларға баж салығы­  340 доллар көлемінде болады­. Бұл шара отандық өндірісті дамыту  мақсатында  қабылданған.

- Үкімет деңгейінде оперативті шаралар кешені талқыланып, іске асырылып жатыр. Еуразия қант қауымдастығымен   уағдаластық  бар. Алдағы уақыттағы қант жеткізу мүмкіндіктерін растау және бекіту үшін Қазақстанға келеді, яғни өнім көлемі  мен  жеткізу бағасын бекітеді, - деді ҚР АШМ бірінші вице-министрі.­

Ал Қазақстан кондитерлер қауымдастығының  президенті  Әлихан­  Талғатбек:

- Бізде үшінші  мемлекеттерден қант  тасымалдайтын  5-6  кәсіп­орын бар! Солардың екеуі қазір шығынға батқалы отыр. Өйткені, олардың  6 тоннадай қанты әлі шекарадан өтпеді. Ал, қаулы болса күшіне еніп қойған! Енді олар 2 млн доллар алым төлеуге  міндетті  болып  отыр, - деп шырылдап  отыр.

Түсіндірейік, кедендік баж салығын төлеу туралы Үкімет қаулысы қабылданғанға дейін жеке компа­ниялар елге 10 мың тоннаға жуық қант импорттап үлгерген. Бірақ, бұл тауардың барлығы да кедендік тазартуд­ан өтпегендіктен, жаңа тәртіп бойынша кедендік баж са­лығын төлеу мәселесі туындады. Қазіргі  таңда осы  жеткізуші  кәсіп­орындарға нөлдік мөлшерлеме бойынш­а  кедендік  тазартуға  рұқсат беретін шешім әзірленуде. Оның нақты­ жауабы әзірге белгісіз. Белгілісі  сол,  үшінші  елдерден қант әкелудің  баламасы  ЕАЭО  аумағында өндіріледі, оның шикізаты кеденді­к бажсыз әкелуге жатады. Дегенме­н, қантты шикізат ретінде пайдаланатын кондитерлік өн­діруші­лер ортақ одақ аумағында өндірілген  қантты  тұтынуға  көш­кен. Әр аймақтың тұрақтандыру қорларында  2,6 мың тонна шамасында қант сақталған. Бұл қант бағасы­н  тұрақтандыруды қамтамасыз етуге жеткілікті мөлшер екенін түсінген жөн.

«Қант тапшылығын» туындатып отырған жайт Жамбыл облысы, Меркі ауданындағы қант зауытының ағымдағы жылдың сәуірінен бастап тоқтап қалуына байланысты болуы да бек мүмкін.

- Бұрын біздің компанияларда таңда­у болатын. Олар Ресейдің қантын­ ала ма, жоқ Еуропа ма, өздері білетін. Енді бізде ондай таңдау жоқ! Белоруссияда қант өндіретін ірі бір зауыт бар, Ресейде 4-5 кәсіпорын, Қырғызстанда  ірісі – біреу. Бұл нені білдіреді? Енді біз осы 7-8 өндіріс орныны­ң  қабағына  қарап  отырамыз. Олар ертең  300-400 теңге болады дей ме қант бағасы, ол солай болады! Біз қандай баға қоймасын, сол бағаға аламыз. Байланып қалдық! - деп мәлімдеді  Ә.Талғатбек.

Десек те, «жел тұрмаса, шөптің басы қимылдамайды» деген сөздің түп-төркінінде де астарлы мән жатса керек. Өйткені отандық қант өндірушілер елдегі жалпы нарықтың 10%-ын қамтамасыз етуге қауқарлы. Онда да Алматы мен Жамбыл об­лыстарында  ғана  өндіріледі. Ал  сала мамандарының айтуынша, қант өндіруге қажетті барлық мүмкін­діктер Солтүстік Қазақстан, Қостанай, Ақмола, Қарағанды, Павлодар облыстарында бар. Болашақта осы бағытта инвестициялық жобалар іске асырылады деп күтілуде.

Н.ҚҰДАЙБЕРГЕН